Część 5. Porządkowanie mennictwa

Standardy średniowieczne

Cesarskie ustawy monetarne

            Reichstaler

Talar pruski

Talar konwencyjny

Daalder i gulden w Niderlandach

            Talar lewkowy 

            Rijksdaalder

            Dukaton

            Patagon

            Srebrny gulden

            Kronentaler

Riksdaler i plåtmynt

Gulden i floren w Austrii 

Korona austro-węgierska

Strefa talara i strefa guldena w państwach niemieckich

Talar związkowy i złota korona

Złota marka 

Kopiejka i rubel

            Kopiejka

            Srebrny rubel

            Imperiał

            Rubel asygnacyjny

            Asygnacje

            Reforma Cancrina z lat 1839-1843

            Rubel kredytowy

            Złoty rubel

Funt szterlingów

Dolar USA

            Silver certificate

            Gold certificate

En monnoies est li cose moult obscure

Elles vont haut et bas, se ne set-on que faire

Quand on guide wagnier, on troeve le contraire.

[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną. 

Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie, co z tym zrobić. 

Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie – stracił.]

Gilles Li Muisis

Opat Tournai 

(początek XIV w.)

Standardy średniowieczne

            We wczesnym średniowieczu w północno-zachodniej Europie zaprzestano wybijania złotych monet. Przyczyną tego był zarówno brak wydobycia rodzimego złota jak i znaczne organicznie jego napływu z Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki, złotonośnych ziem opanowanych przez muzułmanów. Złotymi monetami, które kursowały były bizantyńskie solidy i muzułmańskie dinary oraz ich frakcje i naśladownictwa – wszystkie nazywane tu bezantami (bizantami).

1. Wizygoci, Amalaric (507-531) lub Theudis (531-548), tremissis.

2. Ostrogoci, Athalaric (526-534) lub Theodahad (534-536), solidus, mennica w Rzymie.

3. Wizygoci, Witteric (603-609), tremissis.

4. Księstwo Benewentu, Sico (817-832), tremissis.

5. Longobardowie w Toskanii, anonimowy tremis, koniec VII w

6. Konstantinos VII & Romanos II (959-963), solidus.

7. Basilios II & Konstantinos VIII (1005-1025), histamenon nomisma.

8. Sycylia, Kalif Al-Mustansir (1036-1094) tari d'oro, Palermo, 1050-1051 r.

9. Sycylia, Salerno lub Amalfi, tari, ok. 1110 r.

            Bezanty nie były pieniądzem o ściśle określonej metrologii, ani pod względem wagi, ani pod względem ilości zawartego w tych monetach złota. W późnym Bizancjum i np. na Cyprze bito bezanty z elektronu czyli ze stopu złota ze srebrem, którego było tak dużo, że monety straciły barwę złota i stąd nazywano je „białymi bezantami”. Używanie takich niestandaryzowanych monet w handlu międzypaństwowym nastręczało ogromnych trudności.

            Sytuacja zmieniła się w okresie łupieskich wypraw krzyżowych. W ich wyniku do Europy zaczęła napływać ogromna ilość złota, zarówno zrabowanego w krajach, przez które przechodziły hordy rycerstwa, jak też uzyskanego z handlu z Magrebem. 

10. Królestwo Jerozolimy, anonimowy bezant, ok 1148-1165 r.

11. Królestwo Jerozolimy, anonimowy bezant, ok. 1165-1187 r.

12. Królestwo Jerozolimy, besant à la croix, 1261 r., mennica Akra.

            Skutkiem tego i w Europie operacje handlowe uległy znacznej intensyfikacji, co wymagało posiadania jednostek pieniężnych większych nominałów od denara, zawierającego przeciętnie ok. 1 g srebra czy od powstałego mniej więcej w tym okresie grosza, stanowiącego ekwiwalent tylko ok. 3 g srebra. Tak więc najbardziej rozwinięte w tym czasie państwa-miasta w Italii, zgromadziwszy odpowiednie ilości złota z wypraw krzyżowych, zaczęły bić własne złote monety.

            W 1252 roku Florencja wyemitowała swoje Fiorino d’oro, z wizerunkiem lilii – fiore, które stało się standardem złotej monety dla Europy o nazwie: florin/floren. W ślad za tym w tym samym roku poszła Genua ze swoim Genovino d’oro, a w roku 1284 dołączyła Wenecja z dukatem, zwanym później również cekinem, który zrobił w Europie równie wielką karierę jak floren.

            Florencki system wagowy wyglądał następująco:

1 libra (339,5420 g) = 12 uncji = 288 denarów = 6912 granów;

1 uncja (28,295167 g) = 24 denary = 576 granów;

1 denar (1,178965 g) = 24 granów;

1 gran = 0,049123 g.

            Standard florena to 1/26 florenckiej libry, czyli 1/8 uncji, która zawierała 576 granów. Tak więc złoty floren zawierał 72 grany, czyli ważył 3,536896 g i odpowiadał wartością 20 florenom srebrnym emitowanym od 1237 r.: 1 złoty floren = 20 srebrnych florenów = 240 denarów.

Srebrne floreny z Florencji.

            Fiorini d`oro robiły szybką karierę. W XIV w. prawie każde z krajów Świętego Cesarstwa Rzymskiego miało swoje floreni aurei. W języku niemieckim tamtego czasu „Gulden” znaczyło „złoty” i ten termin przyjął się w krajach niemieckojęzycznych i w Niderlandach na oznaczenie nowej złotej monety. Kiedy zaczęto bić guldeny w srebrze, dla odróżnienia monetę złotą nazwano: Goldgulden czyli „złoty złoty”.

            W roku 1356 cesarz Karol IV zatwierdził Złotą Bullę. Zgodnie z tym aktem książęta świeccy i duchowni oraz pozostali drobni władcy uzyskali nieograniczone prawo bicia własnych monet na obszarze, którym władali. Monety złote, które w następstwie zaczęto wybijać, nie zawsze zachowywały standard florena.

Pieczęć przywieszona przy trewirskiej kopii Złotej Bulli.

            8 czerwca 1386 r. czterej kurfirstowie: Pfalzgraf  Palatynatu Reńskiego Ruprecht I, arcybiskup Moguncji Adolf, arcybiskup Kolonii Fryderyk i arcybiskup Trewiru Kuno – w celu ułatwienia rozwijającego się handlu zawarli Reński Związek Menniczy (Rheinischer Münzverein) ujednolicający bite przez nich monety złote. Monety te o jednakowym wyglądzie i jednakowej wadze przeszły do historii pod nazwą gulden reński. Na awersie wyobrażono Jana Chrzciciela, później świętego Piotra albo Chrystusa; rewersy przedstawiały herby uczestników porozumienia; herb emitenta umieszczony centralnie, herby pozostałych – dookoła w gotyckiej rozecie. 

Herby: Moguncji (Mainz), arcybiskupi Kolonii (von Saarwerden/Köln), arcybiskupi Trewiru (von Falkenstein/Trier-Minzenberg) i Spitzdreipass Palatynatu Reńskiego (Pfalzgrafschaft).

1. Arcybiskupstwo Rheinland-Pfalz Mainz, Adolpf I von Nassau (1373-1390), goldgulden, 3,50 g; Av: ΛDOLVS ΛR | ЄPIS MΛGИ – Adolphus archiepiscopus Moguntinensis – Adolf, arcybiskup Moguncji; Rv: • MOnЄ • | • TΛ VTЄ • | • nhЄM • – moneta Utenhemensis; mennica Udenheim (Philippsburg).

2. Arcybiskupstwo Köln, Friedrich III von Saarwerden (1370-1414), goldgulden, 3,51 g; Av:  • FRIDICS ΛRЄPS COL – Fridericus archiepiscopus Colonensis – Fryderyk, arcybiskup Kolonii; Rv.: • mOnЄ • • TΛ BVn • • ЄnSIS • – moneta Bunensis; mennica Bonn.

3. Arcybiskupstwo Trier, Kuno II von Falkenstein (1362-1388), goldgulden, 3,51 g; Av.: CVnO ΛR | ЄPS TRЄIn – Cuno archiepiscopus Treverensis – Kuno arcybiskup Trewiru; Rv.: • MOnЄ • | •TΛ TRЄ • | • VЄRЄn • – moneta Treverensis; mennica Trewir.

4. Pfalz, Kurfürstentum, Ruprecht I der Rote (1353-1390), goldgulden, 3,50 g; Av.: RVPЄRTVS | COMS • PΛL – Rupertus comes palatinus (ad Rhaenum) – Ruprecht hrabia Palatynatu (Reńskiego); Rv.: • MOnЄ • | •TΛ hЄI • | • DЄLBO • – moneta Heidelborgensis; mennica Heidelberg.

            Początkowo guldeny reńskie zawierały 3,39 g czystego złota. Na podstawie ordynacji z 1419 r. ich próbę zmniejszono z 24 do 19 karatów. Zgodnie z tą umową złote guldeny ważyły teraz 3,51 g przy zawartości 2,77 g czystego złota. Na początku XVI w. zawartość złota zmalała w golduldenach do ok. 2,5 g.

            Gulden reński rozprzestrzenił się szybko w krajach cesarskich. I chociaż w każdym z nich istniał odrębny system monetarny, Goldgulden po określeniu jego wartości w lokalnym pieniądzu, stał się czynnikiem integrującym, umożliwiając przeliczanie wartości monet pomiędzy różnymi walutami. Integrowanie lokalnych systemów monetarnych przy pomocy złotego guldena sprzyjało zaś rozwojowi handlu międzynarodowego, do którego gulden reński, jako miara wartości doskonale się nadawał.

            Wkrótce powstał nowy typ złotego guldena cesarskiego: Apfelgulden – z wyobrażeniem jabłka – symbolu władzy imperatorskiej. Takie monety z tytulaturą Zygmunta Luksemburskiego zaczęły wybijać cesarskie miasta: Frankfurt, Bazylea, Nördlingen i Dortmund.

            W ślad za tym poszli inni emitenci, produkując coraz to nowe goldguldeny, na wzór tych reńskich i tych z jabłkiem, z różną, ale najczęściej z coraz mniejszą zawartością złota oraz z coraz bardziej odbiegającymi od wzorca wyobrażeniami.

1. Brandenburgia, Friedrich von Ansbach & Sigismund von Kulmbach (1486-1495), Goldgulden, 3,13 g, mennica Schwabach. 2. Saksonia, Albrecht (1488-1500), Apfelgulden z  mennicy w Lipsku.

            Również w Niderlandach pierwsze złote monety bite na wzór monety florenckiej, nazywano guldenami. Formalnie Niderlandy podlegały książętom Burgundii, ale w związku z szybkim rozwojem gospodarczym i dużym eksportem produktów przemysłowych na europejskie rynki, poszczególne niderlandzkie prowincje i biskupstwa zaczęły niezależnie emitować różne rodzaje niestandaryzowanych guldenów.

            Pierwsza próba standaryzacji podjęta została po akcesji Niderlandów do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 1499 postanowiono, by z jednej marki paryskiej (ok. 244 g) wybijać 74 guldeny. Tak więc zawartość złota w jednej monecie miała wynosić ok. 3,3 g. W przeliczeniu na drobną monetę srebrną, złoty niderlandzki gulden miał równowartość 4 szylingów (liczonych po 12 denarów) i 2 denarów, a więc: 1 gulden = 50 denarów, co odpowiadało 25 stuiverom (stuiver).

1. Biskupstwo Utrecht, David van Bourgondië (1455-1496), goudgulden.

2. Biskupstwo Liege, Louis de Bourbon (1456-1482), florin d'or postulat z lat 1466-1477.

3. Geldria, Karel van Egmond (1492-1538), rijder goudgulden, 3,25 g, mennica Nijmegen.

4. Maaslandse, Willem van Vlodorp (1553-1564), goudgulden, mennica Reckheim.

            Po tym jak w roku 1581 powstała w Niderlandach republika Zjednoczonych Prowincji, główną złotą monetą tego państwa stał się jednakowo zaprojektowany dla wszystkich prowincji dukat o standardzie monety weneckiej. Jego specyficzny wygląd nie ulegał zmianie przez kolejne stulecia i w takiej postaci jest emitowany do dziś.

            Na awersie wyobrażono żołnierza w zbroi z mieczem w jednej ręce i pękiem strzał w drugiej; w otoku inskrypcja: CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT, będąca częścią, jak już mówiliśmy, aforyzmu Gaiusa Sallustiusa Crispusa: Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. (Zgoda małe państwa umacnia, niezgoda potężniejsze rujnuje.)

            Na rewersie w kwadratowej ramce otoczonej ornamentem umieszczono w pięciu rzędach napis: MO ORDI / PROVIN / FOEDER / BELG AD / LEG IMP [Monata (bita według) ordynacji Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, zgodnie z prawem (stopą menniczą) imperium.]

            Po powstaniu Królestwa Niderlandów napis zmienił się na: MO AUR / REG BELGII / AD LEGEM / IMPERII [Złota moneta królestwa Niderlandów (bita) według prawa (stopy menniczej) imperium]. Dukat ten zrobił międzynarodową karierę, będąc jednym z najważniejszych pieniędzy międzynarodowych kolejnych trzech stuleci. Był naśladowany w wielu krajach, w tym i w Polsce. Jest emitowany do dziś.

            W 1486 r. arcyksiążę Tyrolu Sigismund w związku z brakiem złota a jednocześnie ze szczęśliwym akurat odkryciem obfitych złóż rud srebra na swoim terytorium, wyemitował srebrną monetę z zamysłem, by była srebrnym ekwiwalentem złotego guldena reńskiego. Moneta Sigismunda bita była jako 10/88 część marki wiedeńskiej (280,67 g) srebra próby 15-łutowej, czyli ważyła 31,894 g i zawierała 29,90 g czystego srebra. Odpowiadała więc ściśle wartością złotemu reńskiemu guldenowi (przy relacji wartości srebra do złota jak 29,9 do 2,77, czyli 10,8 do 1) i stała się nowym europejskim standardem. Po raz pierwszy wyemitowano w Cesarstwie pieniądz ze srebra, który był odpowiednikiem pieniądza złotego. Nową monetę nazwano guldengroszem albo guldinerem. 

            Moneta ta nie zrobiła jednak kariery w handlu, była traktowana raczej jako donatywa, służąca do łapówek lub podarunków.

            Pierwszym guldengroszem czyli guldenem w srebrze, który równoprawnie uczestniczył w obiegu stała się saska moneta (Klappmützentaler) bita w latach 1500-1525. W roku 1500 książęta sascy uchwalili w Lipsku wspólną ordynację menniczą (Leipziger Münzordnung), zgodnie z którą z marki erfurckiej srebra próby 15-łutowej należało wybijać 8 monet. Saskie guldinery ważyły 29,3275 g i zawierały 27,495 g czystego srebra, co przy relacji srebra do złota jak 10,8 do 1 odpowiadało dokładnie złotemu reńskiemu guldenowi, który wtedy miał w swoim stopie 2,54 g złota.

            W latach 1510-1512 w Rudawach, na dzisiejszej granicy czesko-niemieckiej, odkryto jeszcze bogatsze niż w Tyrolu złoża rud srebra. Na polecenie miejscowego władcy, grafa Stefana Schlicka, w 1516 r. wzniesiono w jednej z górskich dolin osadę górniczą nazwaną Thal (dolina). W następnym roku na cześć św. Joachima, patrona górników, osada otrzymała nazwę Sanctus Joachims Thal (czyli: St. Joachimsthal; dziś – po czesku – Jáchymov).

            Rok później graf Schlick otrzymał od króla Czech Ludwika przywilej bicia monety. Już w tym samym roku graf wyprodukował ok. 61,5 tys. dużych, srebrnych monet na wzór saskich guldinerów. Pierwsze talary z Joachimsthal nie pełniły – jak się wydaje – roli pieniądza, ale traktowano je jako surowiec srebrny do wyrobu biżuterii, naczyń oraz innych, drobnych monet.

            Produkcja ulegała intensyfikacji z roku na rok. W 1519 roku wyemitowano 92 416 monet a w roku 1527 już 208 593. Produkt z Doliny Świętego Joachima miał próbę 14-łutową, ważył od 29,25 g do 29,5 g i zawierał 27,291 g czystego srebra. Awers przedstawiał czeskiego lwa i tytuły króla Ludwika; rewers – św. Joachima trzymającego tarczę herbową Schlicków. Masowość produkcji nie tylko przyniosła bogactwo grafom Schlick, ale i popularność ich monet w całym Cesarstwie, a także poza jego granicami. Od miejsca produkcji zaczęto nazywać je joachimstalerami, albo krócej – talerami. Tak powstał nowy nominał.

            Z biegiem czasu coraz to nowi emitenci zaczęli produkować te same nominały: floreny, guldeny, goldguldeny, guldengrosze, guldinery i talary – różniące się jednak nie tylko wyobrażeniami, ale i wagą, i próbą złota czy srebra.

            Działo się tak, ponieważ, jak napisano wyżej, suwerenne prawo bicia monety na własnym terytorium zapewniała wszystkim świeckim i duchownym feudałom Złota Bulla. Skutkiem tego było pojawienie się na obszarze Cesarstwa rozlicznych systemów monetarnych, niezsynchronizowanych między sobą w żaden sposób.

Cesarskie ustawy monetarne

            W XVI w, czyli w okresie bumu gospodarczego stało się to poważną przeszkodą w handlu, hamującą rozwój ekonomiczny poszczególnych krajów. Próbując zunifikować system monetarny na terenie Cesarstwa uchwalono trzy ustawy (Reichsmünzordnungen) porządkujące sprawy obiegu monet.

            1. Eβlinger Reichsmünzordnung – cesarska ordynacja mennicza została przyjęta przez Reichstag 10 listopada 1524 r. Zgodnie z jej treścią guldeny w srebrze i złote guldeny stały się monetą cesarską, której waga i próba regulowana ma być przez centralny ośrodek władzy Cesarstwa. W szczególności zawartość srebra w srebrnym guldenie ma wynosić 27,41 g.

            Cesarz Karol V darował przy tym Austrii przywilej (Quentchenprivileg), pozwalając bić z jednej marki kolońskiej srebra nie osiem guldenów, tylko osiem i jedną ósmą guldena. Ta ⅛ odpowiadała zmniejszeniu wagi guldena o jedną kwentynę (Quentchen = 3,65 g), stąd nazwa przywileju. Jeden cesarski gulden ważył osiem kwentyn. Przywilej ten funkcjonował do początków XVIII w.

            W praktyce postanowienie o wadze srebrnego guldena nie było zrealizowane, gdyż w momencie przyjęcia normy wynoszącej 27,41 g, w obiegu były głównie czeskie joachimstalery o zawartości srebra 27,2 g, i wobec faktu, że do roku 1528 wyprodukowano ich ok. 2,2 mln egzemplarzy nie miało sensu przetapianie ich i formowanie z tego nowych monet o ustawowej zawartości srebra.

            W 1527 roku w związku z przynoszeniem nadmiernych dochodów grafom Schlick ich mennica w Jáchymovie została przekształcona w mennicę cesarską. W roku 1534 joachimstaler, który stał się najpowszechniejszą grubą srebrną monetą Cesarstwa, został zdewaluowany do 26,39 g czystego srebra. Jednocześnie postanowiono wyemitować inne rodzaje talara, mające odmienne parametry.

            2. 1. Augsburger Reichsmünzordnung – pierwsza augsburska ordynacja mennicza została zatwierdzona przez Reichtag 28 lipca 1551 r. Skorygowano w niej relację srebra do złota. Postanowiono, że oprócz srebrnego i złotego guldena, monetą cesarską staje się również krajcar o zawartości 0,373 g srebra – będący w powszechnym obiegu w południowych krajach Cesarstwa. Srebrny cesarski gulden powinien zawierać 27,5 g srebra, a gulden złoty 2,53 g złota i obydwa nominały mają być równowartością 72 krajcarów. W rzeczywistości uchwały te były zrealizowane tylko w krajach południowych, w pozostałej większości krajów obowiązywały nieznormalizowane standardy monetarne.

            3. 2. Augsburger Reichsmünzordnung – druga augsburska ordynacja mennicza została przyjęta 19 sierpnia 1559 r. Spis monet cesarskich powiększono w niej o drugi rodzaj monety złotej, powszechnej w obiegu: reński dukat, który w odróżnieniu od reńskiego guldena, zachowywał standard: stałą wagę (3,5 g) i próbę (986/1000), skutecznie przez to konkurując ze złotymi monetami spoza Cesarstwa.  

            Kolejno ustalono, że złote i srebrne guldeny, które dotąd uważano ze równowartościowe, realizowane tylko w różnych metalach – teraz otrzymają różną wartość wyrażoną w krajcarach. I tak złoty gulden (Goldgulden) miał był odpowiednikiem 75 krajcarów, a gulden srebrny (Guldiner) stał się równowartością 60 krajcarów. Jednakże w praktyce zawartość srebra w krajcarach stale się obniżała i suma 60 krajcarów za srebrny gulden stała się tylko jednostką obliczeniową.

Poniżej – dukaty cesarskie z mennicy we Wrocławiu:

Poniżej – dukaty książąt śląskich:

1. Pięć dukatów z mennicy w Złotym Stoku, Jan Christian & Jerzy Rudolf (1602-1621), księstwo legnicko-brzeskie.

2. Trzy dukaty Jana Christiana & Jerzego Rudolfa z mennicy w Złotym Stoku.

3-4. Dukaty Jana Christiana & Jerzego Rudolfa z mennicy w Złotym Stoku.

5-7. Dukaty księstwa legnicko-brzeskiego z mennicy w Brzegu.

8. ½ dukata, Jana Christiana & Jerzego Rudolfa z mennicy w Złotym Stoku. 

9. ⅓ dukata, Luise von Anhalt, księstwo legnicko-brzeskie.

10. ⅓ dukata cesarskiego z mennicy w Opolu.

Reichstaler

            4. W roku 1566 Reichstag zatwierdził w Augsburgu edykt monetarny (Münzedikt) cesarza Ferdynanda I, będący aneksem do augsburskiej ordynacji z 1559 r. Spis monet cesarskich powiększono o nominały kursujące w państwach na północy: grosze oraz szylingi, a także ich frakcje. Jednakże grubą monetą kursującą powszechnie na północy był talar.

            Głównym zapisem edyktu stało się więc ustanowienie nowego standardu talarowego dla całego Cesarstwa. Powołano do życia Reichstaler o wadze 29,23 g srebra 889 próby, czyli o zawartości 25,98 g czystego srebra, co stanowi 1/9 kolońskiej marki (233,855 g). Standard reichstalara został powszechnie przyjęty i monety takie emitowało wiele państw.

            Początkowo Reichstaler równy był 68 krajcarom, potem 72 krajcarom, by już w roku 1580 stanowić równowartość 90 krajcarów. W krajach północnoniemieckich Reichstaler dzielił się na 24 grosze albo na 32 szylingi. W roku 1581 swojego reichstalara (Rijksdaalder) wyemitowała republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, a w roku 1604 Szwecja (Riksdaler) o czym – niżej.

System monetarny Cesarstwa po ordynacjach augsburskich:

Czeskie reichstalary:

1. Rudolf II (1576-1612) talar z 1604 r., mennica w Budziejowicach (Budweis).

2. Matthias II (1612-1619), talar z 1616 r., mennica w Kutnej Horze.

3. Ferdinand II (1619-1637) talar z 1623 r., mennica w Pradze.

4. Ferdinand II, talar z 1624 r., mennica w Kutnej Horze.

5. Ferdinand II, talar z 1625 r., mennica w Jachymowie (Joachimsthal).

6. Ferdinand II, talar z 1637 r., mennica w Pradze.

7. Leopold I (1657-1705) talar z 1696 r., mennica w Pradze.

Talar pruski

            14 lipca 1750 w Prusach została wprowadzona reforma monetarna, która ustanowiła nowe standardy obiegu monetarnego w państwach niemieckich. Wprowadzono nową stopę menniczą (Graumannscher Münzfuß), nazwaną tak od nazwiska generalnego mincerza (Generalmünzmeister) Johanna Philippa Graumanna. Zgodnie ze stopą Graumanna z jednej marki kolońskiej (233,855 g) czystego srebra należało wybijać 14 talarów, albo 21 guldenów. Jeden talar o wadze 22,17 g srebra 750 próby zawierał 16,704 g czystego srebra. Gulden stanowił równowartość ⅔ talara.

Poniżej śląskie talary księstwa wirtembersko-oleśnickiego bite według pruskiego standardu:

Württemberg-Öls, Carl Christian Erdmann (1744-1792), Reichstaler preußisch z roku 1785; mennica B = Breslau.

            Złota moneta królestwa: Friedrichs d'or – emitowana w latach 1741-1855 – stanowiła równowartość 5 talarów: 

Jedne z pierwszych fridrichsdorów Fryderyka Wielkiego

1. z mennicy w Berlinie. Sprzedany na aukcji Künkera za 17000 euro [Friedrich II. der Große (1740-1786), Friedrichs d'or 1741 EGN, Berlin. 6,70 g; źródło: https://www.numisbids.com/n.php?p=lot&sid=3630&lot=38].

2. z mennicy we Wrocławiu. Sprzedany na aukcji Künkera za 9500 euro [Friedrich II. der Große (1740-1786), friedrichs d'or 1744 AE, Breslau. 6,64 g; źródło: https://www.numisbids.com/n.php?p=lot&sid=2346&lot=74].

           Fridrichsdory tłoczone były w mennicy we Wrocławiu (litera B) i w Berlinie (litera A) ze złota 875 próby, ważyły teoretycznie 6,6816 g, zawierały więc 6,055 g czystego złota (po roku 1770 – 6,032 g). Od roku 1747 emitowano podwójne fridrichsdory, a od 1749 również monety o nominale ½ fridrichdora.

 

            Pierwowzorem tej monety był francuski louis d'or i hiszpański dublon (2 escudos):

1. Louis XIII (1610-1643), louis d'or à la mèche longue,1641, mennica z Paryżu, 6,70 g.

2. Louis XIII, double louis d'or,1640, Paryż,13,48 g.

3. Louis XIV (1643-1715), louis d'or à la perruque et aux huit L,1685, Lyon, 6,74 g.

4.  Louis XIV, double louis d'or au soleil,1714, Nantes, 16,21 g.

5. Louis XIV, louis d'or au soleil,1709, Lyon, 8,18 g.

6. Louis XIV, louis d'or aux quatre L,1694, Strasbourg, 6,69 g.

7. Felipe V (1700-1746), 2 escudos,1733, Sewilla,6,75 g.

8. Carlos III (1759-1788), 4 escudos,1786, Madryt,13,43 g.

           W Saksonii, w latach 1752-1756 na wzór pruskiego fridrichsdora tłoczono augustdory o takich samych parametrach jak złote monety pruskie.

August d’or i podwójny august d’or Augusta III jako króla polskiego.

            Początkowo pruski talar stanowił równowartość 24 groszy albo 288 fenigów. W okresie wojny siedmioletniej (1756-1763) monety pruskie uległy znacznej dewaluacji; bito je o tej samej wadze, ale o znacznie mniejszej zawartości srebra. Produkcją tą kierowali berlińscy bankierzy Icek i Efraim, o czym wspomniano wyżej. Popularnie są one nazywane efraimkami.

            Podczas okupacji Saksonii przez Prusy w czasie tej wojny zaczęła się masowa produkcja augustdorów o znacznie zaniżonej zawartości złota. W latach 1761-1762 władze pruskie emitowały fałszywe tzw. nowe augustdory (Neuer August d’or) ze wsteczną datą: 1758. Monety te miały początkowo próbę 11 karatów, a potem tylko 7 karatów i 7¾ grana, co oznaczało zawartość złota mniejszą o ⅓ od monety pełnowartościowej. Fałszywe augustdory albo różniły się od prawdziwych barwą (miały prawie kolor miedzi), albo były powierzchniowo złocone złotem wyższej próby.

Neuer August d'or z mennicy w Berlinie, z lat 1761/1762.

            Nowy augustdor, wraz z innymi podobnymi pruskimi fałszywkami (efraimkami) stanowił poważne źródło finansowania wojny siedmioletniej. Tylko w latach 1761-1762 wyemitowano 2 964 000 nowych augustdorów.

            Po zakończeniu wojny przywrócono w Prusach standardy stopy Graumanna. Wprawdzie wartość fridrichdora wzrosła do 5 i ⅓ talara, ale było to związane ze zmianą relacji cen srebra do złota. W XIX w. wartość złotej monety ustabilizowała się na poziomie 5 i ⅔ talara za fridrichs d'or.

            30 września 1821 r. przyjęto w Prusach ordynację, zgodnie z którą talar stał się równowartością 30 groszy (Silber Groschen) albo 360 fenigów.

            Dla odróżnienia starych fenigów równych 1/288 talara od nowych równych 1/360 talara na tych ostatnich umieszczano napis PFENNING zamiast dawnego PFENNIG.

            Większość państw północnych i centralnych Niemiec przyjęła nowy pruski system monetarny jeszcze w XVIII w., co potwierdzono w 1838 r. uchwalając w Dreźnie odpowiednią konwencję monetarną.

            Główną jednostkę monetarną Królestwa Prus stanowił talar. Był problem z jego nazwą. Nominał talara i jego frakcji określano, umieszczając konsekwentnie na monetach aż do roku 1816 inskrypcje: EIN REICHS THALER; 3 ENINEN REICHS THALER (⅓); VI EINEN REICHS THALER (⅙) czy 48 EINEN REICHS THALER (1/48). 

            Ale – pruskie talary zawierały jednak dużo mniej czystego srebra niż standardowy reichstalar, który zgodnie z ordynacją augsburską, jak wiadomo, powinien ważyć 1/9 marki kolońskiej czystego srebra, co odpowiada 29,23 g srebra 889 próby, albo 25,98 g srebra czystego w jednej monecie.

Ostatnie pruskie monety z napisem REICHS THALER; talar z mennicy w Kłodzku i ⅙ talara z mennicy we Wrocławiu

Talar konwencyjny

            Na taką dewaluację reichstalara przeprowadzoną przez jedno z najsilniejszych państw Rzeszy odpowiedziały w roku 1753 Austria, Bawaria, Saksonia i szereg mniejszych państw południa i zachodu Niemiec, postanawiając zunifikować również swoje systemy monetarne. Zgodnie z podpisaną w Monachium między tymi państwami konwencją (Münchener Münzvertrag), z jednej marki kolońskiej srebra próby 833 należało teraz wybijać 10 talarów, albo 20 guldenów.

            Ustanowiony nowy talar konwencyjny (Konventionstaler) ważył 28,4 g przy zawartości w nim czystego srebra 23,389 g. Gulden miał zawierać 11,693 g czystego srebra. Badenia i Wirtembergia wyemitowały też złote monety o nominałach 5 i 10 guldenów.

            Monety o nominałach ¼, ½, 1 i 2 opatrywano odpowiednio inskrypcjami: LXXX, XL; XX; X i V EINE FEINE MARK. Bito je nie tylko w krajach, które podpisały konwencję, ale i w wielu innych. Dla odróżnienia talarów konwencyjnych od reichtalarów, talarów pruskich i kronentalarów (patrz niżej), opatrywano je inskrypcjami: AD NORM[AM] CONVENT[IONIS], albo CONVENTION TALER.

1. Norymberga, ½ Konventionstaler, 1760 r.

2. Fürstenberg, Joseph Wilhelm Ernst (1704-1762), Konventionstaler, 1762 r., mennica w Monachium.

3. Baden-Durlach, Karl Friedrich (1738-1811), Konventionstaler, 1765 r.

4. Augsburg, Konventionstaler, 1765 r. 

5. Münster, biskupstwo, Maximilian Friedrich von Königsegg (1762-1784), ¼ Konventionstaler, 1765 r.

6-7. Austria, Maria Theresia (1740-1780), Konventionstaler, 1766, mennica Günzburg.

8. Anhalt-Zerbst, Friedrich August (1751-1793) 4 Groschen (⅛ Konventionstaler), 1767 r., mennica w Zerbst.

9. Hanau-Münzenberg, Wilhelm IX (I) von Hessen-Kassel (1760-1785), Konventionstaler, 1769, mennica Hanau.

10. Lippe-Detmold, Simon August (1734-1782), ⅓ talara według stopy lipskiej (¼ Konventionstaler), 1772 r., mennica w Detmold.

11. Saksonia, Fryderyk August III (I) (1763-1827), Konventionstaler, 1775 r., mennica w Dreźnie. 

12. Bawaria, Karl Theodor (1778-1781), Konventionstaler, 1782 r.

13. Hessen-Kassel, Wilhelm IX (I) (1785-1803), Konventionstaler, 1785 r., mennica Hanau.

14. Schwarzburg-Rudolstadt, Friedrich Karl (1790-1793), Konventionstaler, 1791 r., mennica Saalfeld.

15. Braunschweig Wolfenbüttel, Karl Wilhelm Ferdinand (1780-1806), Konventionstaler, 1795 r.

            Najbardziej znaną monetą konwencyjną jest talar Marii Teresy bity w wiedeńskiej mennicy do dziś z datą 1780, o czym była już mowa poprzednio. Był szczególnie ulubiony w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Aż do końca drugiej wojny światowej był monetą obiegową w Abisynii, a Anglicy nazywali go fat lady – tłusta dama, ze względu na rubensowskie kształty cesarzowej. W angielskiej gazecie opisano jak to w 2006 roku na targu w północnym Jemenie pewien mężczyzna płacił talarami Marii Teresy za karabin Kałasznikowa i amunicję. [K. Rushby, A Fistful of Thalers; w: The Guardian, Saturday 14 January 2006]

Talar konwencyjny „fat lady”.

Daalder i gulden w Niderlandach

Talar lewkowy

            Jedna z pierwszych odmian talara o niskiej próbie (zawartość srebra: 20,736 g; waga monety: 27,648 g) wyemitowano w Niderlandach po raz pierwszy w roku 1575, w czasie wojny z Hiszpanią. Był to Leeuvendaalder czyli po polsku: talar lewkowy.

            Leeuvendaalder początkowo przeznaczony był do handlu wewnętrznego, wkrótce stał się jedną z głównych monet w handlu lewantyńskim, europejskim oraz w Ameryce, uzyskując lokalne nazwy: asadi-kurusz (w Turcji), abu kelb („ojciec psa” w świecie arabskim, gdzie lwa na monecie uważano za wyobrażenie psa), lej (w Rumunii) czy liowok (лёвок, лёвковый талер w Rosji) i dogt (również od dog – pies; w Ameryce). Nie da się ukryć, że lew na niektórych monetach (np. 3. i 4. poniżej) wygląda istotnie jak pies.

            W XVII w. talary lewkowe emitowały również Emden, Brandenburgia, Innsbruck, Dania, Italia i in.

1. Geldria, Leeuwendaalder (48 stuiver), 1616 r. 2. Kampen, Leeuwendaalder (48 stuiver), bez daty. 3. Zwolle, Leeuwendaalder (48 stuiver), 1639 r. 4. Zwolle, Leeuwendaalder (48 stuiver), 1646 r.

Rijksdaalder

            Reichstalar Zjednoczonych Prowincji Niderlandów emitowany był od roku 1581. Przeznaczony był do handlu wewnętrznego, zastępując talara lewkowego. Metrologia i nazwa nawiązuje ewidentnie do emitowanego od roku 1566 reichstalara Rzeszy.

            Początkowo Rijksdaalder zawierał 25,98 g srebra i ważył 29,38 g, tak, jak reichstalar. Później waga i próba zmieniały się, a moneta przybierała różne lokalne nazwy (patrz – tabela poniżej). Jedna z głównych odmian rijksdaaldera to Leijcesterdaalder o zawartości srebra 25,97 g i wadze 29,24 g. Inny, trochę lżejszy Rijksdaalder, bity najdłużej, bo w latach 1606-1700 zawierał 25,69 g srebra i ważył 29,03 g.

            Po roku 1659 Zjednoczone Prowincje rozpoczęły emisję kolejnego rodzaju rijksdaaldera – srebrnego dukata (Zilveren dukaat) o zawartości  24,65 g czystego srebra, który był odpowiednikiem patagona Niderlandów hiszpańskich (patrz niżej).

           

5. Geldria, Rijksdaalder, 1610 r. 6. Fryzja, Rijksdaalder, 1620 r. 7. Fryzja, Rijksdaalder, 1622 r.

Dukaton

            Wybity w latach 1582-1585 w Zjednoczonych Prowincjach przez Geldrię i Fryzję, pierwotnie był ekwiwalentem złotego dukata, ważył 27,13 g przy zawartości srebra 22,98 g. Od roku 1618 dukatony były bite również w Niderlandach hiszpańskich. Tu moneta ta odpowiadała wartością trzem guldenom i ważyła 32,48 g przy zawartości 30,661 g srebra (później 28,88 g).

            Na rewersie dukatonów południowych Niderlandów był hiszpański (później austriacki) herb. W Zjednoczonych Prowincjach – tarcza herbowa z lwem, trzymana przez dwa lwy. Awers monet Niderlandów hiszpańskich przedstawiał wyobrażenie hiszpańskiego monarchy; awers niepodległych prowincji – pędzącego konno rycerza z podniesionym mieczem.

            Dukatony bite tu były w różnych mennicach poszczególnych prowincji. Różniły się tylko małym herbem, umieszczonym pod jeźdźcem na awersie. Adekwatnie do wyobrażenia na awersie nazywane były „srebrnym rycerzem” (Zilveren rijder).

            Zgodnie z rezolucją Stanów Generalnych z 19 lipca 1659 r. Zilveren rijder powinien ważyć 32,78 g srebra 941 próby, a wiec zawierać 30,846 g czystego srebra, co odpowiada wartością 63 stuiverom.

            W republice Zjednoczonych Prowincji dukatony były bite do końca jej istnienia. Dukatony były też emitowane przez biskupstwo Liege. Tu obowiązywał system monetarny, w którym: 1 dukaton = 10 eskalinów = 60 sol = 240 liardów.

            W południowych Niderlandach emisji dukatonów zaprzestano w 1754 r. w związku z podpisaną w Monachium unifikacyjną austriacko-bawarską konwencją (Münchener Münzvertrag) i wprowadzeniem talara konwencyjnego.

8. Brabant, Filip IV (1621-1655), dukaton 1648 r. 9. Fryzja, dukaton (Zilveren rijder) 1666 r. 10. Geldria, dukaton (Zilveren rijder) 1667 r. 11. Flandria, Karol II (1665-1700), dukaton, 1670 r., mennica Brugia.

Patagon

            Albertusdaalder (niem. Albertustaler), w literaturze polskojęzycznej zwany patagonem na wzór monet hiszpańskich – był jedną z najpopularniejszych monet handlu międzynarodowego tamtych czasów. Emitowany był od 1612 r. w Niderlandach hiszpańskich pod namiestnictwem Alberta Habsburga (stąd nazwa) i Elżbiety.

            Patagon o zawartości 24,65 g srebra, czyli o 1,33 g mniej niż w reichstalarze, pierwotnie przeznaczony był do handlu z państwami niemieckimi, następnie stał się jedną z najpowszechniejszych monet w handlu w Europie środkowej i wschodniej, w tym i w Polsce. Jego produkcja trwała do 1711 r. Naśladownictwa patagonów emitowały m. in. Braunschweig, Holstein, Prusy, Kurlandia, Węgry i Dania.

12. Brabant, patagon, Albert i Elżbieta (1598-1621), mennica Antwerpia. 13. Brabant, patagon, Albert i Elżbieta, mennica Bruksela. 14. Flandria, patagon, Filip IV (1621-1665), 1650 r., mennica Brugia.

            Poniżej w tabeli – rodzaje i odmiany niderlandzkich talarów:

15. Stephanus daalder, 1538 r., mennica Nijmegen. 

16. Philippsdaalder, 1592 r., mennica Antwerpia.

17. Daldre de Bourgogne,1569 r., mennica Dordrecht.

18. Gehelmter rijksdaalder, Utrecht, 1591 r.

19. Leijcesterdaalder, Geldria, 1587 r.

20. Arndsrijksdaalder (1613-1620), mennica Zwolle.

21. Arendsrijksdaalder. Fryzja, 1597 r.

22. Zilveren dukaat, 1662 r., mennica Kampen.

Srebrny gulden

            W roku 1573/1574, podczas oblężenia protestanckich miast Middelburga i Lejdy przez katolickie oddziały hiszpańskie, obrońcy, wobec braku kruszcu do bicia monet, spreparowali guldeny papierowe, odciskając stemple w tekturze, pozyskanej z okładek katolickich ksiąg parafialnych.

Lejda. Tekturowe guldeny z grudnia 1573 r. i z początku 1574 r. (28 stuiver).

            Pierwszego guldena w srebrze wyemitowano we Fryzji w roku 1601, wkrótce podobne monety produkowane były we wszystkich niderlandzkich prowincjach. Nowe srebrne guldeny otrzymały jednakową wartość 28 stuiverów i nazywano je florinami (florijn) lub achtentwintigami czyli dwudziestoósemkami. Liczba ta często była uwidaczniana na monecie. Produkowano też połówki i ćwiartki achtentwintigów.

            W 1679 roku Generalne Stany Zjednoczonych Prowincji wprowadziły ordynację menniczą, zgodnie z którą srebrny gulden stał się podstawową jednostką monetarną. Miał zawierać 9,65 g czystego srebra i odpowiadał wartością nie 28, ale 20 stuiverom, z których każdy dzielił się na 8 duitów (duit), albo na 16 fenigów (penning). Emitowano monety o nominałach 3, 2, 1½, 1, ½ i ¼ guldena. Rijksdaalder odpowiadał wartością 2½ guldena.

            Z wyjątkiem terenów dzisiejszej Belgii i Luksemburga stan taki utrzymał się w Niderlandach do roku 1810, kiedy to Napoleon przyłączył je do Francji. Gdy w wyniku Kongresu Wiedeńskiego powstało Królestwo Niderlandów, podstawową jednostką monetarną stał się od 1816 r. gulden o zawartości 9,61 g (od 1839 r. – 9,45 g) czystego srebra, dzielący się na 100 centów. 

Dwa i pół guldena czyli Rijksdaalder.

            W roku 1875 wprowadzono standard złotego guldena o wadze 0,6048 g. W Holandii zaczęto emitować złote monety o nominałach 5 i 10 guldenów.

Kronentaler

            Natomiast południowe Niderlandy, czyli dzisiejsza Belgia i Luksemburg w roku 1713 stały się prowincją austriacką. Obiegające tutaj dotąd dukatony zostały w roku 1755 zamienione na nową monetę: Kronentaler o wadze 29,44 g srebra 873 próby, czyli o zawartości 25,701 g czystego srebra. Kronentaler dzielił się na 124 liardy. Emitowano także monety o nominałach ½ i ¼ kronentalara.

            Wizerunki monety tłumaczą nazwę: na rewersie wyobrażono burgundzki krzyż z czterema albo trzema koronami. Do roku 1779 na awersie widniał cesarski orzeł, po roku 1781 – popiersie cesarza. Kronentalary były bite w wielkich ilościach w mannicach austriackich, węgierskich, lombardzkich i niderlandzkich. Emitowane były również przez Bawarię, Badenię, Nassau, Wirtembergię, Sachsen-Meiningen, Hessen-Darmstadt czy Waldeck. Monety te miały jednak różne wyobrażenia, różną wagę i różną zawartość srebra.

1. Maria Theresia (1740-1780), Kronentaler, 1764 r., mennica w Brukseli.

2. Franciszek II (1792-1806), Kronentaler, 1793 r., mennica w Mediolanie.

3. Franciszek II (1792-1806), Kronentaler, 1793 r., mennica w Wiedniu.

4. Franciszek II (1792-1806), Kronentaler, 1794 r., mennica w Brukseli.

5. Baden-Durlach, Carl Ludwig Friedrich (1811-1818), Kronentaler, 1817 r., mennica Mannheim.

6. Waldeck, Georg Heinrich (1813-1845), Kronentaler, 1824 r.

Riksdaler i plåtmynt

            Pierwsze talary o wadze 29,4 g i zawartości srebra 28,0 g wybito w Szwecji w 1534 roku na wzór reichstalara. Od roku 1540 zawartość srebra zmniejszyła się w talarze do ok. 25,6 g (przy wadze monety ok. 29,3 g) i tak powstał riksdaler. 

1. Gustav I (1523-1560), daler z roku 1534, 29,62 g.

2. Gustav I, daler z roku 1535, 29,12 g.

3. Karl IX (1604-1611), riksdaler z roku 1610, mennica Sztokholm, 28,70 g. 

4. Gustav II Adolf (1611-1632), riksdaler z roku 1617, mennica Sztokholm, 30,79 g.

5. Christina (1632-1654), ½ riksdaler z roku 1644, mennica Sztokholm.

            Główną jednostką monetarną w tamtym czasie w Szwecji była marka (mark) dzieląca się na 8 öre i 48 fenigów. Riksdaler odpowiadał trzem markom. W roku 1625 jego wartość wrosła do 6 marek, co ustaliło się jako jednostka obrachunkowa (riksdaler riksmynt), oznaczana jako SM (silvermynt).

            Dewaluacja powodowała, że riksdaler riksmynt, realizowany w monecie miedzianej (KM – kopparmynt) odpowiadał teraz jedynie 14,4456 gramom czystego srebra, czyli 8/13 rzeczywistego talara srebrnego. Dalsza dewaluacja sprawiła, że w roku 1718 talar obrachunkowy stanowił równowartość 9,2 g srebra.

Friedrich I (1720-1751), riksdaler z roku 1721, upamiętniający dwusetną rocznicę rewolucji Lutra, mennica Sztokholm.

            W latach 1644-1776 formowano dalery w postaci płyt miedzianych (plåtmynt). Największa miała wartość 10 dalerów i emitowana była w latach 1644 i 1645. Produkowano również nominały 8, 4, 2, 1 i pół dalera. Płyty dziesięciodalerowe ważyły 19,7 kg, czyli 1 daler = 1,97 kg miedzi.

            Po roku 1649 głównym nominałem było miedziane osiem dalerów, o nieco niższej wadze: 1,81 kg na dalera, czyli 14,492 kg. Później ta waga została jeszcze obniżona, ale wartość nominalna utrzymana. W rezultacie płyta dwudalerowa w 1720 roku ważyła 1,51 kg a jednodalerowa w roku 1739 „tylko” 0,75 kg.

Karl X Gustav (1654-1660), 8 daler SM z roku 1659, 60 cm x 34 cm, mennica Avesta.

Karl XII (1697-1718), ½ daler z roku 1712.

Friedrich I (1720-1751), 4 daler z roku 1720.

            Z powodu wzrostu ceny srebra w stosunku do miedzi, wartość dalera wybitego w srebrze rosła w stosunku do dalerów w postaci plåtmynt, osiągając przelicznik: 1 srebrny riksdaler = 3 dalery w formie płyt. Miedziane dalery skrajnie utrudniały przeprowadzanie większych transakcji. Niewielka suma – dziesięć dalerów ważyła 7,5 kg. Wymusiło to decyzję o emisji zastępczych pokwitowań. Na początek wprowadzono małe miedziane żetony:

            W roku 1661 nowoutworzony Stockholms Banco rozpoczął emisję papierowych dalerów w celu wyeliminowania obrotu miedzianymi płytami. Te pierwsze w Europie banknoty drukowane były jednak bez zwracania uwagi na ich pokrycie w miedzi, co doprowadziło do dewaluacji dalerów papierowych w stosunku do plåtmynt.

Creditif-Zetels, czyli pokwitowanie na 50 dalerów w miedzi (daler kopparmynt), Stockholms Banco, rok 1666.

            W roku 1777 główną jednostką monetarną został ustanowiony riksdaler, który dzielił się na 48 szylingów (skilling = 2 dotychczasowe öre) po 16 runstycken. Wprowadzono również do obiegu niepełnowartościowe dalery SM, równowarte dotychczasowym dalerom obrachunkowym (riksdaler riksmynt), czyli 4 markom lub 32 öre. Pełnowartościowy riksdaler odpowiadał 3 dalerom SM lub 9 dalerom miedzianym (KM).

1. Gustav III (1772-1791), riksdaler, 3 daler S.M. z roku 1777. 2. Gustav III, riksdaler z roku 1790. 3. Gustav IV Adolph (1792-1809), riksdaler z roku 1793, mennica Sztokholm, 29,22 g.

            Produkowano monety srebrne, ale przede wszystkim zdawkowe monety miedziane oraz banknoty bez pokrycia. Początkowo emisję pieniądza papierowego powierzono bankowi szwedzkiego parlamentu stanowego (Ståndsriksdagen) – Rikes Ständers Växel Banco, który emitował papierowe riksdalery (riksdaler banco), dalery i szylingi.

Pokwitowanie na 6 644 dalerów w miedzi (daler kopparmynt), Riksens Ständers Banco z 1748 roku.

9 dalerów miedzianych, Riksens Ständers Wäxel-Banco z roku 1758.

9 dalerów miedzianych, Riksens Ständers Wäxel-Banco z roku 1770.

14 szylingów miedzianych Riksens Ständers Banco z 1803 roku.

            W roku 1789 powstał państwowy urząd finansowy (Riksgäldskontoret), który ustanowił kantor Riksens Ständers Riksgälds-Contoir z prawem emisji riksdalerów (riksdaler riksgälds; riksdaler specie) i szylingów papierowych.

Jeden riksdaler specie, Riksens Ständers Riksgälds-Contoir z roku 1789.

Dwa riksdaler specie Riksens Riksgälds Contoir z 1792 roku.

Dwanaście szylingów Riksens Ständers Riksgälds Contoir z roku 1792.

Dwanaście szylingów Riksens Ständers Riksgälds Contorär z roku 1792.

            W 1798 roku wprowadzono system, w którym pełnowartościowy talar, nazywany teraz riksdaler specie równy był jak dotąd 48 szylingom, ale 1 szyling stanowił teraz równowartość nie 16, tylko 12 runstycken.

1. Gustav IV Adolph, riksdaler specie z roku 1797. 2. Gustav IV Adolph, riksdaler specie z roku 1801. 3. Carl XIV Johan (1831-1842), riksdaler specie z roku 1836. 4. Oscar I (1844-1859), riksdaler specie = 4 riksdaler riksmynt z roku 1856.

            Pieniądz papierowy ulegał dewaluacji w różnym stopniu. W roku 1803 jeden riksdaler banco równy był półtora riksdaler riksgälds. W 1830 roku obowiązywała już relacja 1 riksdaler specie = 2⅔ riksdaler banco = 4 riksdaler riksgälds.

Trzy riksdaler specie Riksens Ständers Wäxel-Banco z roku 1811.

            Pieniądz papierowy wyrażony w monecie miedzianej banku Riksens Ständers Wäxel-Banco ulegał podobnej dewaluacji. W 1830 roku 1 riksdaler specie odpowiadał 128 szylingom. Cztery lata później usankcjonowano ten stan, ustanawiając relację: 1 riksdaler specie = 128 skilling (schillingar) banco (szylingów bankowych).

Dwanaście szylingów bankowych Riksens Ständers Wäxel-Banco z roku 1849.

            W roku 1855 Szwecja przeszła na system dziesiętny. Zastąpiono także dalera SM talarem riksdaler riksmynt realizowanym w srebrnej monecie. Od teraz jeden riksdaler specie o wadze ok 34 g srebra próby 12-łutowej (czyli o zawartości 25,5 g czystego srebra) odpowiadał czterem riksdalerom riksmynt, dzielącym się na 100 öre.

            W roku 1873 Szwecja, Dania i Norwegia ustanowiły unię monetarną, powołując jako główną jednostkę –  złotą koronę (krona; kronor; kroner) równą jednemu szwedzkiemu riksdalerowi riksmynt, połowie duńskiego rigsdalera i czwartej części norweskiego speciedalera.

Gulden i floren w Austrii

            Pierwsze banknoty nominowane w guldenach wyemitowano w Austrii w roku 1762. Były to bilety bankowe – bankocetle (Bancozettel albo Banco-Zettel) wydawane przez Wiener Stadt Banco do roku 1811.

            Emisja tych papierów wartościowych była spowodowana kryzysem finansowym związanym z wojną z Prusami i z wojnami napoleońskimi. W rzeczywistości były to raczej nieoprocentowane obligacje państwowe. W roku 1762 wydrukowano bankocetle o nominałach 5, 10, 25, 50 i 100 guldenów, opiewające na sumę 12 mln guldenów.

Pięć guldenów z 1762 r. z napisem: Wiener - Stadt - Banco - Zettel. Welcher in allen Contributions - Cameral - und Banco - Cassen der Hungarisch - Böhmisch - und Oesterreichischen Erblande zur helfte derer Abgaben, mit zulag der andern helfte in baarem Belde angenommen, annebst zugestanden wird, daß für solche Banco-Zettel, ohne zulag eines baaren Belder vorzinnßliche Banco-Obligationen à fünf p[er]. Cento, jedoch nicht unter Zwanzighundert Gulden erhoben werden fönnen. Wien den 2. Julii 1762.

Wzór bankocetla na 10 guldenów z 1762 r. bez suchych pieczęci, bez numeru i podpisu.

Dziesięć guldenów z 1762 r.

25 guldenów z 1762 r.

50 guldenów z 1762 r.

100 guldenów z 1762 r.

            W latach 1771, 1784 i 1796 wydrukowano nominały 500 i 1000 guldenów.

500 i 1000 guldenów z roku 1771 z napisem: Wiener - Stadt - Banco - Zettel. Welcher in allen Contributions-Cameral, und Banco-Cassen der Hungarisch-Böhmisch-und Oesterreichischen Erblanden in allen Abgaben für baares Beld angenpmmen wird. Wien 1ten Julii 1771.

10 guldenów i 25 guldenów z 1784 roku, z napisem: Wiener - Stadt - Banco - Zettel. Welcher in allen Kontributions - Kameral, und Banko-Kassen der hungarisch - böhmisch - und österreichischen Erblanden in allen Abgaben für baares Beld, das ist für Zehn [Fünf und Zwanzig] Gulden angenohmen wird. Wien 3ten November 1784.

5 guldenów i 10 guldenów z 1796 roku.

            Bankocetle były papierami dla ludzi bogatych. Najniższy banknot pięcioguldenowy odpowiadał sumie miesięcznego minimum socjalnego dla czteroosobowej rodziny. W roku 1800 wypuszczono więc bilety jedno- i dwuguldenowe dla trochę biedniejszych.

Dwa guldeny z 1800 roku. 

25 guldenów z 1800 roku.

500 guldenów z 1800 roku.

            Początkowo bankocetle drukowano jednostronnie, od roku 1784 miały znak wodny, a od roku 1806 były dwustronne, z pokrywającym się odbiciem lustrzanym awersu na rewersie i z nominałem nazywanym różnie w różnych językach: po niemiecku: gulden, po węgiersku: forint; po czesku: zlatý; po polsku: ryński i po włosku: fiorino.

Pierwszy dwustronny banknot austriacki: pięć guldenów z 1806 roku nominowanych różnie w różnych językach: „Fünf Gulden” (po niemiecku), „Öt forint” (po węgiersku), „Pět zlatých” (po czesku), „Pięć Ryńskich” (po polsku) i „Cinque fiorini” (po włosku); powyżej napis: Wiener Stadt Banco Zettel. Welcher in allen Kontributions - Kameral, und Banko-Kassen der hungarisch - böhmisch - und  österreichischen Erblanden in allen Abgaben für bares Beld, das ist für Fünf Gulden angenohmen wird. Wien den 1ten Juni 1806.

Dziesięć Ryńskich z 1806 roku.

            W roku 1796 suma guldenów w obligacjach wynosiła już 44 mln, by w cztery lata później osiągnąć 942 miliony. W roku 1799 kurs wymiany wynosił 92 guldeny srebrnymi monetami za 100 guldenów w bankocetlach. W roku 1810 wartość tych obligacji wynosiła tylko 15% ich nominału.

„Pięć a dwadzieścia” ryńskich i pięćdziesiąt ryńskich z 1806 roku.

            By zapobiec dalszej inflacji, w roku 1811 zgodnie z wprowadzoną tzw. walutą wiedeńską (Wiener Währung) wyemitowano certyfikaty wykupu (Einlösungsscheine), na które wymieniano bankocetle w relacji 5 guldenów bankocetlami na 1 gulden certyfikatami. 

Certyfikat wykupu na 1 gulden z roku 1811, z oznaczeniem nominału po niemiecku, węgiersku, czesku i po polsku. W polu – informacja: Einlösungs=Schein von Einem Gulden. Welcher in allen Kontributions - Kameral, und Banko - , vann in allen andern landesfürstlichen Kassen der k. österreichisch - und k. ungarisch - böhmisch - galizischen Erblanden für bares Beld, das ist für Einen Gulden Conventions - Münze angenommen wird. ddº Wien den 1ten März 1811. Pr[ivilegirte]. vereinigte Einlösungs und Tilgungs Deputation.

Certyfikat wykupu na dwa guldeny, forinty, złote i ryńskie.

            Akcja ta nie przyniosła pożądanych rezultatów. W dwa lata później rozpoczęła się więc emisja kolejnego pieniądza – świadectw antycypacyjnych (Antizipationsscheine) nominowanych (jak i certyfikaty wykupu) po niemiecku w guldenach, po węgiersku w forintach, po czesku w złotych i po polsku w ryńskich:

Świadectwo antycypacyjne na dwa guldeny z 1813 roku z napisem: Anticipations - Schein von Zwey Gulden. Welcher in allen Kontributions - Kameral, und Banko - , vann in allen andern landesfürstlichen Kassen der kais. österreichisch - und k. ungarisch - böhmisch - galizischen Erblanden so wie in allen Behlangen für bares Beld, das ißt für Zwey Gulden Conventions - Münze angenommen und zufolge Allerhöchsten Patents ddº 16ten April 1813. mittelst der Grundsteuer getilgt wird. Pr[ivilegirte]. vereinigte Einlösungs und Tilgungs Deputation.

            Kryzys ekonomiczny związany z nadmiernymi wydatkami wojennymi powodował jednak, że emisja tych papierów ulegała ciągłej intensyfikacji, co tylko przyspieszało ich dewaluację.

            W roku 1816 sytuacja gospodarcza poprawiła się na tyle, że założono Oesterreichische National Zettel Bank (od roku 1825: Privilegirte Oesterreichische National-Bank) – niezależne od państwa towarzystwo akcyjne, którego zadaniem było wyemitowanie banknotów w pełni zabezpieczonych pokryciem w monecie srebrnej.

            Celem tej akcji było wyeliminowanie z obiegu inflacjogennych certyfikatów wykupu i świadectw antycypacyjnych. Nowymi banknotami płacono za stare papiery w stosunku 2,5 guldena świadectwami za 1 gulden nowymi banknotami. Proces ich wykupu rozciągnął się jednak na dziesięciolecia.

Pięć guldenów srebrną monetą. Jednostronny banknot z 1816 roku z napisem: Die Oesterreichische National Zettel Bank bezahlt gegen diese Anweisung dem Überbringer Fünf (5 fl) Gulden Silbermünze nach dem Conv[entions]. Fuße. Wien den 1ten Julius 1816.

Dziesięć guldenów srebrną monetą z 1816 roku.

Dwadzieścia pięć guldenów srebrną monetą z 1816 roku.

Pięćdziesiąt guldenów srebrną monetą z 1816 roku. Banknot jednostronny z napisem: Die Oesterreichische National Zettel Bank bezahlt gegen diese Anweisung dem Überbringer Fünfzig (50 fl) Gulden Silbermünze nach dem Conv[entions]. Fuße. Wien den 1ten Julius 1816.

Pięć guldenów z 1825 roku z napisem: Die privilegirte oesterreichische National - Bank bezahlt dem Überbringer gegen diese Anweisung Fünf Gulden Silbermünze nach dem Conventions – Fuße. Für die privilegirte oesterreichische National = Bank. Wien den 23ten Junius 1825.

Pięćset guldenów z 1825 roku.

Dwa rodzaje banknotów pięcioguldenowych z roku 1841.

Sto guldenów z 1841 roku.

Dziesięć guldenów z 1847 roku.

Tysiąc guldenów z 1847 roku.

            Po podpisaniu konwencji wiedeńskiej z państwami niemieckimi w 1857 r. (patrz niżej) gulden austriacki bity według stopy z 1753 r. otrzymał wartość 1 guldena i 5 krajcarów w nowej walucie systemu dziesiętnego. Nowy gulden był wybijany w liczbie 45 sztuk z metrycznego funta (Zollphund = 500 g) i dzielił się nie jak dotąd na 60, a na 100 nowych krajcarów (Neukreuzer).

            Nowy system monetarny otrzymał nazwę waluty austriackiej (Österreichische Währung) i od 1 września 1858 r. obowiązywał w całym imperium Habsburgów. Konsekwentnie banknoty były nominowane w guldenach, a monety we florenach, ze skróconym napisem: „FL” – Florin; monety krajcarowe nie miały oznaczenia nominału. Aby bardziej podkreślić „dziesiętność” systemu, moneta półkrajcarowa oznaczona była jako pięć dziesiątych, zamiast zgodnie ze zdrowym rozsądkiem jako jedna druga:

            Po wojnie prusko-austriackiej w 1866 r. Austria wystąpiła z wiedeńskiej konwencji, ale dalej emitowała monety zgodnie z jej normami.    Po ustanowieniu Austro-Węgier w roku 1868 rozpoczęła się emisja monet nie tylko z niemiecką, ale i z węgierską nazwą waluty: forint. 

20 franków = 8 forintów.

            Bito także dwa rodzaje monet drobnych z nominałem po niemiecku (Kreuzer) i po węgiersku (Krajczár).

            W Galicji gulden nosił nazwę „ryński” (złoty ryński). Od roku 1880 jedna strona banknotów zawierała tekst niemiecki z nominałem w guldenach; druga strona – tekst węgierski z nominałem w forintach. 

           

Korona austro-węgierska

            Od roku 1873 trwał znowu w Austro-Węgrzech kryzys ekonomiczny, którego jednym z rezultatów był deficyt sięgający ¼ budżetu państwa. Wartość papierowych guldenów spadła drastycznie w stosunku do monet kruszcowych. Złote i srebrne monety zniknęły z obiegu, a wszystkie rozliczenia przeprowadzano w zdewaluowanych banknotach.

            Budżet udało się ustabilizować w 1889 roku. 2 sierpnia 1892 r. wprowadzono nową jednostkę monetarną – złotą koronę (niem.: Krone; węg,: korona), dzielącą się na 100 halerzy (niem.: Heller; węg.: filler), o standardzie: 1 kg złota = 3280 koron. 

            W tym samym roku rozpoczęła się emisja monet nominowanych w koronach. Wcześniejsze monety florenowe i krajcarowe oraz banknoty guldenowe obiegały razem z koronami i halerzami do roku 1900 w relacji: 1 gulden (florin) = 2 korony; 1 krajcar = 2 halerze.

            W tym też roku Bank Austro-Węgierski (Oesterreichisch-ungarische Bank) rozpoczął emisję banknotów nominowanych w koronach, z zamiarem wykupienia starych banknotów guldenowych, z wypłatą ⅓ sumy srebrnymi monetami, a ⅔ banknotami koronowymi wymienialnymi na złoto. Możliwość wymiany banknotów na złoto parlament uchwalił w roku następnym.

Tysiąc koron z 1902 roku, z oznaczeniem nominału po niemiecku, węgiersku, czesku, polsku, ukraińsku, włosku, słoweńsku, chorwacku, serbsku i rumuńsku.

            Banknoty były wymienialne przez 13 lat. 1 sierpnia 1914 roku wymiany takiej zakazano, a w latach I wojny światowej liczba banknotów w obiegu zwiększyła się ponad trzynastokrotnie. Pokrycie austro-węgierskich banknotów w złocie wynosiło do 1 sierpnia 1914 r. 75%, a w chwili rozpadu monarchii – 1%. W roku 1918 wyemitowano banknot o najwyższym nominale 10000 koron.

Strefa talara i strefa guldena w państwach niemieckich

            W latach 1837 i 1838 dla państw niemieckich ustanowiono w Monachium i w Dreźnie unifikacyjne konwencje monetarne, które wprowadziły dwie strefy walutowe. W krajach północnych obowiązywał talar; w południowych i centralnych – gulden.

           1. W 1837 r. Bawaria, Wirtembergia, Hesja, Nassau, Badenia i Wolne Miasto Frankfurt powołały Południowoniemiecki Związek Monetarny (Süddeutsche Münzverein), do którego w następnych dwóch latach przystąpiły Sachsen-Meiningen, Hohenzollern-Sigmaringen, Hohenzollern-Hechingen, Hessen-Homburg i Schwarzburg-Rudolstadt. 

            Ustanowiono następującą stopę menniczą: z marki kolońskiej (233,855 g) czystego srebra należy wybijać 24,5 guldena. Tak więc jeden gulden zawierał 9,545 g czystego srebra. Dzielił się na 60 krajcarów. Większość państw, uczestników Związku emitowała też monety o nominałach ½ guldena, frakcje krajcara oraz fenigi i halerze.

            Będące już wcześniej w obiegu kronentalary zachowały prawo obiegu. Wartość kronentalara ustalono na 162 krajcary. Sprawę obiegu innych rodzajów monet pozostawiono do rozstrzygnięcia w ramach suwerennych decyzji państw-członków porozumienia.

            Tym niemniej wartość innych rodzajów monet ustalono następująco:

1 złota korona (Krone) = 15 guldenów i 45 krajcarów;

1 dukat = 5 guldenów i 36 krajcarów;

1 talar konwencyjny (Konventionstaler) = 2 guldeny i 24 krajcary;

1 talar związkowy (Vereinsthaler) = 1 gulden i 45 krajcarów.

            Porozumienie monachijskie dotrwało do roku 1871, czyli do czasu zjednoczenia Niemiec i wprowadzenia jednej monety ogólnoniemieckiej – złotej marki (patrz niżej). Gulden był wtedy wymieniany na marki w stosunku: 1 gulden = 1,71 marki. Stracił prawo obiegu w 1876 roku.

            2. Drezdeńska konwencja monetarna (Dresdner Münzvertrag) – czyli porozumienie Prus, Saksonii, Meklemburgii, Hanoweru i innych, mniejszych państw północnoniemieckich zawarte zostało 30 lipca 1838 r. Przyjęto pruską stopę menniczą, obowiązującą tam od 1821 r., zmieniając tylko nazwę podstawowej jednostki: z marki kolońskiej wybijać się będzie 7 dwutalarów (Doppeltaler), o wadze 37,12 g srebra 900 próby.

            Tym sposobem nowa jednostka monetarna stała się ekwiwalentem dwóch talarów pruskich i równowartością 3,5 guldena związku południowego. Nowego dwutalara nazywano szampańskim (Champagnertaler), gdyż akurat podobno można było za niego kupić butelkę szampana. Jeden talar równał się 30 groszom. W niektórych państwach – uczestnikach porozumienia, np. w Sachsen-Coburg und Gotha i w Saksonii grosz dzielił się na dziesięć fenigów, w innych, np. w Prusach na dwanaście.

            Kilka państw niemieckojęzycznych (np. Luksemburg, Hamburg, Brema, Lubeka, Schlezwig-Holstein i przede wszystkim imperium Habsburgów) nie przystąpiło do żadnej z tych dwóch konwencji.

Dwutalar szampański z „przelicznikiem” talarów na guldeny

Talar związkowy i złota korona       

            24 stycznia 1857 r. podpisano w Wiedniu nową konwencję monetarną (Wiener Münzvertrag), która unifikowała waluty Związku Południowoniemieckiego, Prus i innych państw północnoniemieckich oraz monarchii Habsburgów.

            Przede wszystkim zgodnie z uchwaloną rok wcześniej w państwach Niemieckiego Związku Celnego konwencją wagową (Gewichtskonvention) zamiast marki kolońskiej ustanowiono nową jednostkę: metryczny funt celny (Zollpfund) o wadze 500 gram, z którego:

– państwa uczestniczące w konwencji drezdeńskiej miały odtąd wybijać 30 talarów; 

– państwa Związku Południowoniemieckiego – 52,5 guldena; 

– Austria – 45 guldenów.

            Podpisanie tego porozumienia oznaczało niezauważalną dewaluację dwóch niemieckich jednostek monetarnych (dwutalara i guldena południowoniemieckiego) o 0,22% przy zachowaniu kursu wymiany: 2 talary = 3,5 guldena i sporą dewaluację guldena austriackiego (o 5,22%). Ustanowiono również nową, wspólną jednostkę monetarną: talar związkowy (Vereinsthaler) z kursem wymiany: 1 talar związkowy = 0,5 dwutalara (1 talar pruski) = 1,5 austriackiego guldena = 1 ¾ południowoniemieckiego guldena.

            Austria zachowała prawo bicia talara („fat lady”) i dukata według stopy konwencyjnej z 1753 r.

1. Pięć dukatów hrabstwa Schlick z 1649 r.

2. Dziesięć dukatów Leopolda I (1657-1705) z 1694 r.

3. Doppeldukat Marii Teresy (1740-1780) z 1765, mennica Karlsburg.

4. Podwójny dukat Józefa II (1765-1790) z 1772 r., mennica Karlsburg.

5. Dukat Józefa II z roku 1781, mennica Hall.

6. Dukat Leopolda  II (1790-1792) z 1791 r., mennica Wiedeń.

            Oprócz tego umowa przewidywała również emisje monet złotych (Vereinsgoldmünze): koron (Vereinskrone) i półkoron (Halbe Vereinskrone) związkowych; stopa mennicza: 50 i 100 z jednego funta (z 500 g czystego złota). Kurs wymiany złotych koron na monety srebrne nie był ustanowiony. Zależał od rynkowych cen złota i srebra.

            Emitowana w latach 1857-1871 korona próby 900 ważyła 11,111 g i zawierała 10 g czystego złota. Produkcja tych monet była stosunkowo nieduża:

Systemy monetarne państw niemieckich po podpisaniu konwencji:

            Konwencja wiedeńska miała szereg konsekwencji ekonomicznych. Od tej pory większość umów handlowych na południu Niemiec i w Austrii rozliczanych było w talarach związkowych. Talary pruskie wybite przed rokiem 1857 miały w praktyce taką samą wartość jak talary związkowe, co spowodowało, że stały się jednostką monetarną na równi z talarami związkowymi we wszystkich państwach, wypierając guldeny.
            Na południu Niemiec bito teraz ponad 90% związkowych talarów i poniżej 10% miejscowych guldenów, co przed umową wiedeńską działo się dokładnie odwrotnie. Oznaczało to przechodzenie z jednego systemu walutowego w drugi, w istocie pruski. W Austrii działo się podobnie.
            W ten sposób umowa wiedeńska wzmocniła pozycję Prus i osłabiła Austrię. Po przegranej wojnie z Prusami, Austria wypowiedziała swój udział w konwencji wiedeńskiej i przystąpiła do Łacińskiej Unii Monetarnej (L’Union monétaire latine / Lateinische Münzunion / Unión Monetaria Latina / Unione monetaria latina).

            23 grudnia 1865 r. Francja, Belgia, Włochy i Szwajcaria ustanowiły bimetaliczny standard monetarny z relacją srebra do złota jak 15,5 do 1 (4,5 g srebra = 0,290322 g złota) i z zapowiedzią unifikacji swoich walut. Unia weszła w życie 1 stycznia następnego roku. Wkrótce przystąpiły do niej kolejne państwa: Hiszpania, Grecja, Rumunia, Bułgaria, Wenezuela, Serbia, San Marino i – Austro-Węgry. Jednak w związku z wahaniami relacji rynkowych cen złota i srebra oraz z powodu wprowadzenia na szeroką skalę pieniądza papierowego, a także w związku z nierównomiernym rozwojem gospodarczym państw członkowskich, oraz z ogólną niestabilną sytuacją polityczną na przełomie wieków, Unia przetrwała faktycznie tylko do pierwszej wojny światowej. Formalnie została rozwiązana 1 stycznia 1927 r.

Złota marka

            W Niemczech po stworzeniu nowego imperium złożonego z istniejących uprzednio kilkudziesięciu suwerennych państw, ustanowiono nową wspólną walutę. Podstawową jednostką stała się marka (Mark), dzieląca się na 100 fenigów (Pfennig), której wartość ustalona na 0,35842939 g czystego złota nie uległa zmianie na przestrzeni 43 lat.

            Marka oparta na złocie wprowadzona została ustawą z 4 grudnia 1871 r., która to zatwierdziła emisję monet ze złota próby 900 o nominałach 10 i 20 marek. Standard: 2790 marek = 1 kg czystego złota; czyli inaczej: 69 ¾ monet dwudziestomarkowych powinno zawierać jeden funt (Zollpfund) czystego złota.

            Inne monety złote emitowane uprzednio przez poszczególne państwa niemieckie podlegały wymianie na złote marki. W obiegu pozostały przy tym kursujące dotąd monety srebrne.

            Ustalono też precyzyjnie wizerunki tych monet. Po jednej stronie powinien być herb Rzeszy, nazwa państwa, nominał w markach i rok emisji. Druga strona powinna ukazywać wizerunek władcy kolejnego z państw, które weszły w skład Cesarstwa, albo herb takiego miasta-państwa oraz inskrypcję określającą wyobrażenie, a także symbol oznaczający daną mennicę.

            Produkcja monet dla władców lokalnych, którzy nie posiadają mennicy na swoim terytorium powinna się odbywać gdzie indziej. Doprowadziło to do tego, że każdy z dawnych władców lokalnych miał teraz swoją złotą monetę.

            9 czerwca 1873 r. weszła w życie ustawa o przejściu wszystkich państw wchodzących teraz w skład Cesarstwa na jeden monometaliczny system monetarny, oparty na złocie. Rozpoczęła się też emisja nowych, wspólnych monet srebrnych, a także monet złotych o nominale pięć marek.

            Złote pięciomarkówki o stosunkowo dużej wartości, ale małej wadze (1,99 g) i średnicy (17 mm) były nieporęczne w użytkowaniu. Emitowano je tylko przez dwa lata.

            Stare monety srebrne różnych państw niemieckich zaczęto wymieniać na marki w relacji 1 gulden południowoniemiecki na 1 markę i 71 fenigów, a 1 talar związkowy (talar pruski) na 3 marki. Monety wolnych miast, nieuczestniczących w żadnym dotychczasowym układzie wymieniano następująco: 10 złotych marek za 8 marek i 5⅓ szylinga hamburskiego i lubeckiego, oraz za 3 i 1/93 talara bremeńskiego.

            Talary związkowe pozostawały w obiegu do roku 1907. Potem zaczęto emitować monety o nominale 3 Mark, odpowiadające dokładnie zdemonetaryzowanemu talarowi.

Saksonia, Fryderyk August III (1904-1918). Moneta okolicznościowa o nominale trzech marek z roku 1917, wybita z okazji 400. rocznicy rewolucji Lutra.

            W momencie wprowadzenia marki, w Rzeszy Niemieckiej w obiegu znajdowało się około 140 rodzajów różnych monet i banknotów na ogólną kwotę ok. 2,6 mld marek. Z tego 76% stanowiły monety, 14% państwowy pieniądz papierowy, a 10% noty bankowe różnych agencji finansowych, niezabezpieczone pokryciem w metalach szlachetnych. Wszystkie te rodzaje pieniądza zostały wymienione na marki.

            W nowym systemie ze srebra należało wybijać monety o nominałach 1, 2 i 5 marek, a także 50 i 20 fenigów. Każda moneta jednomarkowa powinna zawierać setną część funta (Zollpfund) czystego srebra czyli 5 gram. Wszystkie te monety należy wybijać ze stopu o zawartości 900 części srebra i 100 części miedzi, tak, by 90 marek ważyło jeden funt. Odpowiednio więc waga monet pięciomarkowych ma wynosić 27,778 g (25 g srebra i 2,778 miedzi), a dwumarkowych 11,111 g (10 g srebra i 1,111 g miedzi) itd. Określono też limity monet srebrnych, które można było przechowywać w kasach. Sumy powyżej 200 marek powinny być wymieniane na monety złote. Zakazano także obiegu na terenie Rzeszy jakichkolwiek monet zagranicznych.

            Na nowych monetach srebrnych powinien być umieszczony herb Rzeszy, napis DEUTSCHES REICH, oznaczenie nominału i rok emisji, a także znak menniczy. Monety od 20 fenigów do 1 marki są jednakowe dla całego Cesarstwa, zaś rewersy monet dwu i pięciomarkowych mogą być skomponowane dowolnie przez każdy z krajów, wchodzących w skład imperium.

            Oprócz monet srebrnych należy tłoczyć z miedzioniklu monety zdawkowe o nominałach 5 i 10 fenigów oraz z brązu monety dwu- i jednofenigowe. Monety te można przechowywać w kasach do wartości 50 marek, powyżej tej sumy należy je wymieniać na monety złote.

            Po jednej stronie monet zdawkowych powinien być umieszczony napis DEUTSCHES REICH, nominał i rok emisji; po drugiej herb państwowy i znak mennicy. Monety te mają być jednakowe dla całego Cesarstwa. Zaprojektowano je pięknie i bardzo nowocześnie:

            W roku 1886 cesarz Wilhelm podpisał ustawę, zgodnie z którą monety 20-fenigowe należało tłoczyć nie ze srebra, ale również z miedzioniklu. Zaczęto je emitować w roku następnym. 50 i 20 fenigów oraz złote 5 marek wycofano z obiegu w latach 1901-1903. Wprowadzono zaś (srebrną) monetę o nominale ½ Mark, a w latach 1909-1912 emitowano monety miedzioniklowe o nowym nominale: 25 fenigów.

     

            Niemiecki system walutowy opierał się na trzech rodzajach pieniądza. Monety (Reichsmünzen) o nominałach od 1 Pfennig do 20 Mark stanowiły główny środek wymiany. Istniały też dwa rodzaje pieniądza papierowego: Reichskassenschein i Reichsbanknote.

            Reichskassenschein były kredytowane przez Rzeszę i w założeniu miały zastąpić w obiegu banknoty talarowe i guldenowe, w państwach, które weszły w skład imperium. 11 lipca 1874 roku wyemitowano nominały 5, 20 i 50 marek.

            Z biegiem czasu Reichskassenschein stały się ogólnoniemieckim środkiem płatniczym. Ponieważ państwo gwarantowało wymienialność banknotów na złoto w nieograniczonej wysokości, zostały one powszechnie zaakceptowane przez ludność.

            6 października 1906 r. w związku z zachwianiem płynności wymiany pojawił się w obiegu banknot 10-markowy i do 10 marek ograniczono wymianę Reichskassenschein.

            Emisje z roku 1874 wycofano w roku 1885. Emisje z lat 1882-1889 wycofano w roku 1910, a emisje z lat 1904-1906 obiegały do roku 1925, pomimo tego, że inflacja spowodowała, iż stały się zupełnie bezwartościowe. 

            Reichsbanknoten o nominałach 100 i 1000 marek wyemitowane zostały 1 stycznia 1876 roku przez bank państwowy (Reichsbank-Hauptkasse in Berlin), który gwarantował ich wymienialność na monetę złotą. 

            W roku 1906 wypuszczono banknoty 50-markowe i 20-markowe Wszystkie wyemitowane Reichsbanknoten uczestniczyły w obiegu równoprawnie z monetami do 1925 roku.

            W ciągu trzech dni po przystąpieniu Cesarstwa Niemieckiego do wojny, w dniu 4 sierpnia 1914 roku, swobodna dotąd wymiana monet i banknotów na złoto została ograniczona.

            Postępująca inflacja spowodowała, że pieniądze papierowe stały się wkrótce bezwartościowe. I tak: jeżeli na początku 1917 r. banknoty wymieniane były jeszcze na złote monety w stosunku 1 marka w postaci monety = 1,3 marki papierowej, to już w 1919 r. kurs jednej marki w monecie wynosił 14,5 marki papierowej, by osiągnąć w roku 1923 astronomiczny przelicznik: 1 marka w złocie = 1 trylion marek papierowych. Państwo nie emitowało jednak złotych marek ale wyłącznie nowe Reichsbanknoten o coraz wyższych nominałach.

            W czasie wojny złoto i srebro szybko znikło z obiegu, a wkrótce zaczęło brakować również monet zdawkowych z niklu i brązu. W sytuacji, kiedy bank centralny nie był w stanie produkować monet z metali wykorzystywanych na potrzeby wojenne, szereg miast i instytucji było zmuszonych do wypuszczania pieniądza zastępczego (Notgeld). Tym sposobem na obszarze Niemiec oprócz środków płatniczych zatwierdzonych oficjalnie przez państwo, kursowało w czasie wojny i po niej ponad pięć tysięcy rodzajów znaków pieniężnych różnych prowincjonalnych kas oszczędności, urzędów i zakładów pracy.

Poniżej – nodgeldy wrocławskie:

            Przy tym, gdy w obiegu były tylko papierowe marki o milionowych nominałach i nodgeldy, w dalszym ciągu złote i srebrne monety Cesarstwa Niemieckiego pozostawały prawnym środkiem płatniczym. Zostały one zdemonetaryzowane dopiero w 1924 r. po wprowadzeniu nowej jednostki pieniężnej – marki Rzeszy (Rentenmark →Reichsmark). Inflacyjne papierowe marki wymieniano w relacji: 1 bln marek = 1 nowa marka.

            Monety srebrne emitowane od 1924 r. nominowane były początkowo nie w reichsmarkach, ale po prostu – w markach:

            Rozliczenia w złotych markach przebiegały długo po tym, gdy przestały być środkiem płatniczym. W 1919 r. na Niemcy zostały nałożone reparacje wojenne na kwotę liczoną w miliardach marek w złocie. Otóż: wypłaty tych reparacji w „złotych markach” zakończyły się dopiero w roku... 2010!

Kopiejka i rubel

Kopiejka

            Do czasów Piotra I (1682-1725) ruskie monety wytwarzano specyficzną techniką; nie wycinano mianowicie krążków ze srebra, tylko odbijano kolejno stemple na rozklepanym srebrnym drucie, odłamując po prostu jego spłaszczony pod stemplami fragment, co nadawało monetom nieregularny, owalny, kanciasty lub łezkowaty kształt.

            Kopiejka pojawiła się w roku 1535, w wyniku reformy monetarnej przeprowadzonej przez wielką księżnę moskiewską Helenę Glińską [Елена Глинская, regentka Rosji w latach 1533–1538), matka nieletniego Iwana IV Groźnego (1530-1584)]. Powodem reformy było nagminne obrzynanie kursujących monet srebrnych. Na przykład monety Wasyla III (1505-1533), ojca Iwana Groźnego, które znajdowały się aktualnie w obiegu ważyły średnio 0,2-0,3 g czyli tylko około 50% swojej wagi początkowej. 

            Nieregularny kształt monet czynił proceder obrzynania niemożliwym do udowodnienia, więc wyłowiono z obiegu wszystkie monety nietrzymające normy i zastąpiono je nowymi. Nowe kopiejki miały po jednej stronie inskrypcję cyrylicą, a po drugiej – wyobrażenie jeźdźca (czy też aktualnego władcy) z kopią, co ustaliło nazwę tej monety: kopiejka (КОПЕЙКА). Tym właśnie wizerunkiem kopiejki odróżniały się od monet starych (dienieg i połuszek), na których jeżeli był jeździec, to ze wzniesioną szablą.

1. Iwan Groźny, kopiejka, 1570 r.,  Nowgorod.

2. Borys Godunow (1598–1605), kopiejka, 1599 r., Moskwa. 

3. Wasyl Szujski (1606-1610), kopiejka z 1605 r., Psków.

4. Dymitr Samozwaniec (Лжедмитрий I, 1065-1606), kopiejka z 1605 r., Psków.

5. Michał I Fiodorowicz (1613-1645), kopiejka z 1615 r., Moskwa.

6. Fiodor Aleksiejewicz (1676-1682), kopiejka.

            Początkowo waga srebrnej kopiejki wynosiła 0,68 g, czyli tyle, ile ważyła dieńga nowogrodzka (денга новгородская), która była dwukrotnie cięższa od dieńgi moskiewskiej (денга московская). Tak więc jednostka obrachunkowa czyli rubel (rubl – РУБΛЬ) równał się 100 nowogrodzkim dieńgom i 200 dieńgom moskiewskim czyli 400 połuszkom (połuszka – ПОЛУШКА – połowa dieńgi, ¼ kopiejki). Nazwa „rubl” wywodzi się najprawdopodobniej od sposobu dzielenia grzywny: od rąbania.

Pół grzywny ze znakami „dzielenia” na „ruble”, koniec XIII początek XIV wieku, srebro, 109,9 g

            Oprócz rubla jednostkami obliczeniowymi były również połtina (ПОΛТИНА = 50 kopiejek) i ałtyn (АΛТЫН = 3 kopiejki, do reformy Piotra I czasami był emitowany, ale traktowany jako donatywa), a także pięcioałtynnik (пятиалтынник = 15 kopiejek).

            Od tego czasu ruski system monetarny wyglądał następująco: srebrna kopiejka (dieńga nowgorodzka/nowogrodzka), pół kopiejki (dieńga moskiewska), połuszka (czietwieriec – четверец, czyli pół dieńgi nowogrodzkiej, albo ¼ kopiejki) i miedziane puło (ПУΛО) o zmiennym kursie w stosunku do srebra (od 40 do 60 puł za 1 kopiejkę).

1. Nowogród Wielki, puło typu „dzban” (кувшин) „głowa w czapce”, XV w.

2-4. Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wasyl III Iwanowicz (1505-1533), małe puło (пуло мелкоформатное) typu Syrena.

5. Wielkie Księstwo Twerskie, puło „ptak w lewo z rozpostartymi skrzydłami”, z inskrypcją: ПУ/ΛО ТВ/ЕРЬСК/ОЕ, 0,38 g, mennica Twer.

6. Wielkie Księstwo Twerskie, puło „żołnierz” (воин); Av: postać z mieczem, pod nią wąż; Rv: fantastyczne rogate zwierzę, mennica Twer.

7. Wielkie Księstwo Twerskie, XVI w., anonimowe puło z inskrypcją: ПУΛ/Ъ ТФЕ/СРКО, po drugiej stronie głowa rogatego zwierzęcia, 1,71 g, mennica Twer.

8. Wielkie Księstwo Twerskie, Udzielne Księstwo Kaszyńskie (Удельное княжество Кашинское), anonimowe puło„ptak w prawo z rozdwojonym ogonem” z inskrypcją ПУЛI/ КАШIН /СОIХ, 1,24 g.

9. Wielkie Księstwo Twerskie, anonimowe puło „zwierzę w prawo z podniesioną łapą i ogonem”, z inskrypcją ПУΛ/ ТФЕРЬ/СКИ, 1,84 g.

10. Udzielne Księstwo Grodzieńskie (Удельное княжество Городенское), Iwan Michajłowicz (1399-1425), puło „jeździec z uniesionym mieczem” z inskrypcją na awersie ПЕЧАТЬ КНЯЗЯ ВЕЛИКОГО ИВАН; na rewersie skrzydlaty centaur z mieczem i ciąg dalszy napisu: А МИХАИΛОВИЧА ГОРОДЕСК (Pieczęć Kniazia Wielkiego Iwana Michajłowicza Gorodeck), 2,58 g.

            Puła praktycznie nie miały już w tym czasie zastosowania w handlu i pod koniec XVI w. zaprzestano ich emisji. Miedziane monety znalazły się z powrotem w rosyjskim systemie monetarnym w wyniku reformy Piotra I, jako moneta zdawkowa w relacji do srebrnego rubla.

            Pod koniec XVII w. w Rosji nasilał się kryzys monetarny, waga kopiejki wybijanej ze srebrnego płaskownika ciągle się zmniejszała, osiągając w 1696 roku 0,48 g, a niewiele później ustaliła się na 0,28 g.

            Jedna kopiejka ważyła teraz dokładnie 1/100 talara, czyli jeden rubel obliczeniowy w postaci stu kopiejek był równy jednemu talarowi (28 g).

            Jeżeli uświadomimy sobie, że w tym czasie międzynarodowe operacje finansowe opiewały na tysiące talarów, że na zachodzie Europy grube monety znane były już od XIII w., i że w XVII w. używano już tam zaawansowanych maszyn menniczych dla produkcji niezliczonych rodzajów monet, zrozumiemy skalę rosyjskiego zacofania również w zakresie mennictwa.

            Do gruntownej reformy przystąpił twórca nowoczesnego państwa rosyjskiego – Piotr Wielki (1682-1725), który wiele lat spędziwszy za granicą, zapoznał się tam także ze specyfiką nowoczesnej produkcji menniczej. Nazywając dotychczasowe (również swoje) kopiejki „wszami”, postanowił rozpocząć zmiany od wprowadzenia prawdziwych monet grubych czyli rosyjskich dukatów (czerwońców, червонец, червонцы), talarów (rubli) i ich frakcji oraz monet zdawkowych o wartości poniżej kopiejki – miedzianych dienieg (ДЕНГА = ½ kopiejki), połuszek (ПОΛУШКА = ¼ kopiejki) i półpołuszek (połpołuszka, ПОΛПОΛУШКА = ⅛ kopiejki, emitowana tylko w 1700 r.).

            W roku 1704 wybito miedzianą kopiejkę równą 1/100 srebrnego rubla, z tradycyjnym wyobrażeniem jeźdźca z kopią. Rosja stała się pierwszym w świecie państwem, które wprowadziło system dziesiętny.

            W dziewięć lat później wybito pierwszą okrągłą kopiejkę srebrną, ale tradycyjne kopiejki wybijano z rozklepanego drutu jeszcze do 1718 roku.

            Na Rusi była długa, sięgająca Bizancjum tradycja używania monet z miedzi. Teraz monety miedziane uzyskały ważne i trwałe miejsce w rosyjskim systemie, a z biegiem czasu stały się głównym środkiem płatniczym w Rosji. Z miedzi bito monety dziesięciokopiejkowe (griwiennik, grzywna, ГРИВЕННИК, ГРИВНА, ГРИВНЯ), pięciokopiejkówki (pjatikopiejecznik, piataczok, пятикопеечник, пятачок), czterokopiejkowe (dwuchgrosziewik, двухгрошевик), trzykopiejkowe (ałtyn, triochkopiejecznik, АΛТЫН, трёхкопеечник), oraz dwukopiejkowe (grosz, грош); kopiejki, dieńgi lub dienieżki (ДЕНЬГА, ДЕНЕЖКА  = ½ kopiejki) i połuszki (ПОΛУШКА = ¼ kopiejki), a czasem i półpołuszki (ПОΛУПОΛУШКА =  ⅛ kopiejki). Wszystkie monety miały wypisane cyrylicą oznaczenia nominałów oraz daty, początkowo zapisywane również za pomocą liter:

            W czasach następczyni Piotra Wielkiego, Katarzyny I (1725-1727) mennice w Moskwie formowały na wzór szwedzkich miedzianych dalerów miedziane ruble w kształcie ogromnych kwadratowych płyt (рубль-плата). Zgodnie z rozporządzeniem senatu z 28 lipca 1725 r. należało formować 10 rubli z puda miedzi (16 kg i 380,9444 g) o nominałach: 1 rubel, 50, 25, 10, 5 i 1 kopiejka. Płyty jednorublowe o wymiarach 188 mm x 188 mm i grubości 5 mm ważyły cztery funty (1638 g).

Katarzyna I (1725-1727), jeden rubel z miedzi o wadze 4 funtów (1638,05 g), rok 1725; wymiary 188 mm x 188 mm.

Połtina (pół rubla) z roku 1726 o wadze 819 g.

Połpołtiny (полполтины) czyli ¼ rubla z roku 1725 o wadze 409,5 g. I poniżej – półpołtina trzymana w dłoni:

Grzywna z roku 1725 o wadze 163,81 g

            Najwięcej wyemitowano płyt o nominale grzywny (80%), półpołtynnika, rubla i połtiny. Najmniej pięciokopiejkówek i kopiejek, zaledwie na kwotę 43 rubli i 51 kopiejek.

Największa w historii kopiejka z 1726 r. o wadze 16,38 g i wymiarach 23x23 mm oraz pięć kopiejek.

            Kolejni carowie nie kontynuowali produkcji wielkonominałowych kwadratowych płyt kopiejkowych, które – jak można się domyślać – były skrajnie nieporęczne w użyciu. Emitowano jednak nadal kopiejki z miedzi. Najniższym nominałem była połuszka, najwyższym – dziesięć kopiejek. Monety miedziane były w Rosji głównym środkiem płatniczym aż do 1840 roku.

Srebrny rubel

            Pierwszymi okrągłymi rublami rosyjskimi w jednej monecie były talary, które sygnowano tłokiem kopiejki i puncą z datą. W przeciwieństwie do innych krajów, tu z określenia Joachimsthaler, wzięto pierwszą część i monety te nazywano jefimkami (jefimok; ефимок). 

Jefimki z datą 1655 i odciskiem kopiejki Aleksieja Michaiłowicza na tyrolskim talarze Maksymiliana z 1618 r. i rijksdaalderze fryzyjskim z 1650 r.

            Reforma Piotra I powołała do życia nie tylko okrągłą kopiejkę, ale przede wszystkim – rosyjskiego dukata czyli czerwońca (червонец) i talara czyli rubla w postaci srebrnej monety o wartości stu srebrnych kopiejek, a także frakcje rubla: połtinę (ПОΛТИНА = 50 kopiejek), półpołtinnik (ПОΛУПОΛТИНА, ПОΛУПОΛТИННИК  = 25 kopiejek), griwiennik, grzywna (ГРИВЕННИК, ГРИВНА, ГРИВНЯ = 10 kopiejek) i 5 kopiejek (czyli dziesięć dienieg: ДЕСЕТ ДЕНЕГЪ). Od czasów Piotra I emitowano też wielokrotności rubla w złocie. 

            Rosyjski system wagowy opierał się na funcie, ważącym 409,5236 g, który równał się 32 łutom, 96 zołotnikom i 9216 dolom. Największą jednostką był pud o wadze 40 funtów (16 kg i 380,9444 g). Z funta srebra wybijano monety o wartości 14 rubli i jednakowej zawartości srebra: 86,8%.

Imperiał

            W roku 1755 cesarzowa Elżbieta (1741-1762) wprowadziła do obiegu okazałą złotą monetę o wadze 16,57 g i próbie 916/1000 (czyli zawierającą 15,16 g czystego złota), odpowiadającą wartością dziesięciu rublom w srebrze, z legendą na rewersie: IМП[е]РСКАЯ РОССЇИС[кая] МОН[ета] ЦЕНА ДЕСЯТ[ь] РУБ[лей] – imperialna moneta rosyjska, wartość dziesięć rubli, od czego moneta wzięła swoją nazwę: imperiał (империал).

            Po jednej stronie widnieje popiersie carycy i inskrypcja: Б. М. ЕΛИСАВЕТЪ. І. ІМП. І САМОД. ВСЕРОС.; po drugiej – centralnie państwowy herb Rosji oraz ukoronowane herby Syberii, Astrachania, Kazania i Moskwy w układzie krzyża. W tym samym roku wyemitowano najdroższą dziś monetę rosyjską – podwójny imperiał o wadze 33,14 g (30,32 g czystego złota). Znane są dwa egzemplarze; jeden znajduje się w Ermitażu, drugi został sprzedany na aukcji w Londynie za 1 550 000 funtów:

            Produkowano też półimperiały (полуимпериал) o wartości pięciu rubli i złote monety dwu, jedno i półrublowe (złote połtiny).

            Następczyni Elżbiety – Katarzyna II nakazała bić imperiały o próbie 88-zołotnikowej czyli 917/1000. Jeden imperiał zawierał więc 2 zołotniki i 78 doli czystego złota (11,988 g). Cesarzowa emitowała imperiały i półimperiały przez cały okres swego długoletniego panowania.

Rubel asygnacyjny

            Srebrny rubel czyli jak to się mówi z rosyjska – rubel srebrem (рубль серебром) przestał być główną jednostką monetarną w roku 1769. Zastąpił go rubel asygnacyjny – assignacjonnyj rubl (ассигнационныи рубл), wzorem Szwecji realizowany w formie serii papierowych kwitów (asygnacji – ассигнация; государственные ассигнации), które można było dowolnie wymieniać tylko na monetę miedzianą.

            Do roku 1840 rubel w srebrze stanowił walutę pomocniczą i bity był w ograniczonych ilościach w postaci monet o nominałach od 5 kopiejek do 1 rubla. Posiadał zmienny, rynkowy kurs wymiany na ruble asygnacyjne – czyli również na monetę miedzianą.

            Od czasów panowania Pawła I (1796-1801) znikają z awersów rubli popiersia carów na przeszło 80 lat. Złośliwi piszą, że podobno przyczyną tego była nadzwyczajna brzydota Pawła, a nam się wydaje, że przyczyną tego była chęć zamanifestowania państwowotwórczej roli religii. Na monecie pojawia się cytat z Psalmu 115: НЕ НАМЪ НЕ НАМЪ А ИМЯНИ ТВОЕМУ – Nie dla nas, nie nam, tylko dla Twojego Imienia.

            W roku 1801 wstępujący na tron Aleksander wyemitował rubla z tradycyjnymi wyobrażeniami, ale od roku następnego następuje emisja rubli z napisem w całym polu monety: ГОСУДАР / СТВЕННАЯ / РОССІЙСКАЯ / МОНЕТА / РУБΛЬ – państwowa rosyjska moneta, rubel. Moneta w Rosji tym samym przestała być własnością cara, a stała się własnością państwa.

            Od roku 1811 rewersy podają stopę menniczą: ЧИСТАГО / СЕРЕБРА / 4 ЗОΛОТН[ика] / 21 ДОΛА – [zawartość] czystego srebra 4 zołotniki, 21 doli. Od roku 1832 opis stopy przenosi się do otoku na stronę z orłem, po drugiej stronie całe pole monety wypełnia napis: МОНЕТА / РУБΛЬ – moneta rubel, a później: РУБΛЬ.  

    

Asygnacje

            Podjęcie decyzji o emisji asygnacyjnych rubli było spowodowane nadmiernymi wydatkami na zbrojenia. Zakupy broni za granicą doprowadziły do niedostatku złota i srebra w obiegu wewnętrznym i do zgromadzenia ogromnej ilości monet miedzianych, nieprzydatnych w handlu zagranicznym. Miedziane kopiejki o niewielkiej wartości skrajnie utrudniały przeprowadzanie większych transakcji. Przetransportowanie 500 rubli ważących pół tony wymagało użycia co najmniej furmanki. Wzorując się na pomyśle szwedzkim, podjęto decyzję o emisji pieniądza papierowego.

            2 lutego 1769 r. wszedł w życie manifest Katarzyny II o ustanowieniu Banku Asygnacyjnego (Ассигнационный банк) z prawem emisji papierowych znaków pieniężnych. Asygnacje miały uczestniczyć w obiegu monetarnym na równi z monetami i podlegać nieograniczonej wymianie na monety w filiach Banku. Wartość emitowanego pieniądza papierowego nie mogła być wyższa niż wartość monet znajdujących się w danym oddziale Banku. 

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Moskiewski Bank dwadzieścia pięć rubli obiegową monetą 1769 roku. Sanktpeterburg i odręczne podpisy.

            Początkowo kapitał Banku Asygnacyjnego wynosił milion rubli w monecie miedzianej, limit emisji ustalono więc na 1 mln asygnacyjnych rubli. Wyemitowano papiery o nominałach 25, 50, 75 i 100 rubli. Miały one prymitywny nadruk, co zachęcało do ich podrabiania. Asygnacje o nominale 25 rubli przerabiano na 75. Spowodowało to w roku 1771 wycofanie z obiegu asygnacji na 75 rubli.

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Sanktpeterburski Bank dwadzieścia pięć rubli obiegową monetą 1778 roku. Sanktpeterburg. Wymiary: 190×250 mm.

            Ponieważ w filiach Banku Asygnacyjnego znajdowały się tylko miedziane kopiejki, więc tylko na nie można było asygnacje wymienić. Ta sytuacja została usankcjonowana ukazem z 22 stycznia 1770 r., gdzie postanowiono, że asygnacje będą ekwiwalentem tylko monet miedzianych, stanowiąc główną jednostkę monetarną. Dodatkowo w roku 1780 zakazano ich wywozu za granicę. Tym samym asygnacyjny rubel stał się walutą niewymienialną.

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank dziesięć rubli obiegową monetą 1787 roku.

            W tym okresie emisja asygnacji uległa intensyfikacji. Uchwała z lipca 1787 r. przewidywała np. wyemitowanie asygnacji na sumę 10 mln rubli, w rzeczywistości wyemitowano w tym roku 57,7 mln rubli asygnacyjnych.

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank dziesięć rubli obiegową monetą 1794 roku.

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank pięć rubli obiegową monetą 1801 roku.

            W połowie lat 80. zaczęła się ich dewaluacja, co spowodowało również obniżenie wartości miedzianych kopiejek w stosunku do kopiejek srebrnych. Tym samym funkcjonowały dwa niezależne od siebie systemy monetarne: srebrny rubel (серебряный рубль) równy stu srebrnym kopiejkom, zabezpieczony złotem i srebrem oraz rubel asygnacyjny (ассигнационный рубль) równy stu coraz tańszym kopiejkom miedzianym i niezabezpieczony niczym, poza zaufaniem do imperium.

Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank pięćdziesiąt rubli obiegową monetą 1805 roku.

            Jakby jeszcze tego było mało, w czasie przygotowań do wyprawy na Moskwę, Francja Napoleona zaczęła emitować fałszywe asygnacje, w praktyce nie do odróżnienia od oryginalnych, jednak były one drukowane na trochę lepszym papierze, miały też drukowane podpisy, zamiast odręcznych i czasem błędy ortograficzne, np. słowo ХОДЯЧЕЮ (obiegową) było zapisane jako ХОЛЯЧЕЮ.

Po lewej stronie oryginalna asygnacja na 25 rubli; po prawej – napoleońska podróbka z błędem w słowie „obiegową” (ХОДЯЧЕЮ). Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank dwadzieścia pięć rubli obiegową (jest: ХОЛЯЧЕЮ) monetą 1808 roku.

Po lewej asygnacja oryginalna z 1810 roku; po prawej – napoleoński falsyfikat z datą 1810, bez błędów ortograficznych, ale z drukowanymi podpisami.

            Na przełomie XVIII i XIX w. kurs asygnacji załamał się. W latach 1814-1815 za 1 rubla w asygnacjach płacono 20 kopiejek srebrem, ale srebrny rubel miał teraz różne kursy w zależności od miejsca i rodzaju transakcji czy płatności.

Dwadzieścia pięć rubli, 1818 r. Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank dwadzieścia pięć rubli obiegową monetą.

Pięć rubli, 1819 r. Okazicielowi tej państwowej asygnacji płaci Asygnacyjny Bank pięć rubli obiegową monetą.

            W latach 20. asygnacje stały się praktycznie bezwartościowe. Spowodowane to było z jednej strony utratą zaufania do tego rodzaju pieniądza przez zalew rynku fałszywymi asygnacjami, a z drugiej strony brakiem jakiegokolwiek już pokrycia w monecie.  

            Doprowadziło to w latach 30. do katastrofalnego deficytu budżetu państwa i do załamania się całego systemu monetarnego opartego na rublu asygnacyjnym. Kasa państwowa była pusta. W tej sytuacji reforma monetarna stała się niezbędna.

Reforma Cancrina z lat 1839-1843

            Do uzdrowienia sytuacji przystąpił rosyjski minister finansów generał Georg von Cancrin, Niemiec w carskiej służbie. Pierwszym jego posunięciem było wprowadzenie platyny jako metalu monetarnego. W roku 1828 pojawiają się w Rosji pierwsze na świecie monety platynowe, wymienialne na srebro po stałym kursie [co oznaczono w inskrypcji na rewersach: НА СЕРЕБРО – (wymienne) na srebro], o wartości trzech rubli, w roku następnym – sześciu, a w roku 1830 – dwunastu rubli z dalszym opisem: 9 ЗОΛ[отниика]. 68 ДОΛ[ией]. ЧИСТОЙ УРАΛЬСКОЙ ПΛАТИНЫ – 9 zołotników i 68 doli czystej uralskiej platyny.

            Celem tych emisji jest obsłużenie płatności międzynarodowych i ściągnięcie srebra za pomocą platyny do skarbca państwowego. Monety takie były emitowane aż do 1845 roku.

            Gromadzenie srebra miało się również odbywać za pomocą miedzi. Kopiejki miedziane, zabezpieczone asygnacjami o płynnym kursie wymiany, zyskały teraz sztywny przelicznik na monetę srebrną. Pełnowartościowe kopiejki stały się sposobem na rozmienianie monet srebrnych. To z kolei obligowało do dostosowania wagi monet miedzianych, tak, by stanowiły ekwiwalent nominałów srebrnych. Powrócono więc do XVIII-wiecznej stopy – 16 rubli z puda miedzi. Dla oznaczenia nowego, nie związanego z asygnacjami, stałego kursu wymiany na srebro monet miedzianych umieszczano na nich w latach 1839-1848 napis: (tyle a tyle kopiejek) „srebrem”: СЕРЕБРОМЪ.

            Zgodnie z rozporządzeniem z 1 stycznia 1840 r. wszystkie rozliczenia należało teraz przeprowadzać w monecie srebrnej. Główną jednostką monetarną został ustanowiony srebrny rubel o zawartości 4 zołotników (золотника) i 21 doli (доля) czystego srebra (18 g).

            Asygnacje zachowały rolę pomocniczego znaku pieniężnego. Były przyjmowane po stałym kursie 3 ruble i 50 kopiejek asygnacjami za jeden rubel srebrem; mogły być rozmieniane na monetę srebrną i mogły uczestniczyć we wszelkich płatnościach na równi ze srebrnymi rublami. Moneta złota powinna być przyjmowana i wydawana z 3% dopłatą od jej wartości nominalnej; imperiał był wart 10 rubli i 30 kopiejek srebrem.

            W tym samym czasie wydane zostało rozporządzenie o utworzeniu Kasy Depozytowej dla monet srebrnych przy Państwowym Banku Komercyjnym (Gosudarstwiennyj kommierczieskij bank – Государственный коммерческий банк). Wydawane przez tę Kasę bilety depozytowe (депозитный билет, депозитные билеты) stały się prawnym środkiem płatniczym jako ekwiwalent monet srebrnych. Kasa rozpoczęła działalność w styczniu 1840 r., przyjmując wpłaty w postaci monet i wydając bilety depozytowe na odpowiednie sumy o nominałach 3, 5, 10, 25, 50 i 100 rubli. Tym sposobem nie tylko odbudowano zaufanie do pieniądza papierowego, ale i zgromadzono odpowiednie ilości srebra, umożliwiające wprowadzenie pieniądza papierowego o pełnym zabezpieczeniu w kruszcu.

Bilet depozytowy z 1840 r. na 3 ruble, z napisem na awersie: Państwowy Bank Komercyjny wydaje za tym biletem natychmiast po jego przedstawieniu trzy ruble srebrną monetą. Na odwrotnej stronie – wyciąg z prawa o biletach depozytowych.

Bilet depozytowy z 1840 r. na 5 rubli, z napisem na awersie: Państwowy Bank Komercyjny wydaje za tym biletem natychmiast po jego przedstawieniu pięć rubli srebrną monetą. Na odwrotnej stronie – wyciąg z prawa o biletach depozytowych.

Bilet depozytowy z 1840 r. na 10 rubli, z napisem na awersie: Państwowy Bank Komercyjny wydaje za tym biletem natychmiast po jego przedstawieniu dziesięć rubli srebrną monetą. Na odwrotnej stronie – wyciąg z prawa o biletach depozytowych.

Jednostronny bilet depozytowy z 1840 r. na 25 rubli.

Bilet depozytowy z 1840 r. na 50 rubli.

            Drugim etapem reformy, przeprowadzonym w roku następnym, stała się decyzja o podjęciu emisji kolejnego rodzaju pieniądza papierowego – biletów kredytowych (кредитный билет, кредитные билеты) na kwotę 30 milionów rubli srebrem. Bilety mogły być dowolnie wymieniane na monetę srebrną i odwrotnie. Emitowane były wspólnie przez skarbce państwowe (Sochrannyje kazny – Сохранные казны) i Państwowy Bank Kredytowy (Gosudarstwiennyj zajemnoj bank – Государственный заемной банк).

Bilet kredytowy na 50 rubli z roku 1841. Na awersie napis: Bilet kredytowy Skarbców Państwowych i Państwowego Banku Kredytowego. Skarbce Państwowe, S[ankt] P[eters] Burski i Moskiewski i tak samo Bank Kredytowy wydają za tym biletem natychmiast po jego przedstawieniu pięćdziesiąt rubli srebrną monetą. Na odwrocie – wyciąg z rozporządzenia (manifestu) o biletach kredytowych.

            Tak więc od roku 1841 w Rosji były równolegle w obiegu trzy rodzaje papierowych znaków pieniężnych: asygnacje, bilety depozytowe i bilety kredytowe. Asygnacje były pieniądzem obiegowym o wartości realnej cztery razy mniejszej od nominalnej. Bilety depozytowe były de facto pokwitowaniami za srebro i było ich w obiegu tyle, ile wynosiła wartość wkładów w kasach, które z ich emisji nie czerpały żadnych dochodów.

            Bilety kredytowe skarbców państwowych i Banku Kredytowego uczestniczyły w obiegu w niewielkim stopniu i choć podobnie jak bilety depozytowe były wymieniane na srebro, to nie miały jednak pełnego pokrycia w metalach szlachetnych.

            W ostatnim etapie reformy, zgodnie z jej projektem, powinna odbyć się wymiana asygnacji na bilety depozytowe. Ich emisja jednak nie przynosiła państwu dochodów, w przeciwieństwie do biletów kredytowych. Dlatego właśnie zdecydowano się wymieniać asygnacje i bilety depozytowe na nowe bilety kredytowe – państwowe (Gosudarstwiennyje krieditnyje biliety – Государственные кредитные билеты), zabezpieczone pokryciem w srebrze lub w złocie. Przy ministerstwie finansów utworzono specjalny wydział – Ekspedycję Państwowych Biletów Kredytowych (Ekspiedicija gosudarstwiennych krieditnych bilietow – Экспедициа государственных кредитных билетов) oraz wstrzymano emisję dotychczasowych biletów kredytowych, wymieniając je na nowe bilety państwowe.

Sto rubli srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1843, z napisem na awersie: Po przedstawieniu tego biletu natychmiast wydaje się z kas wymiany Ekspedycji Biletów Kredytowych STO rubli srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

            Wymiana asygnacji po kursie 3,5 rubla = 1 rubel w biletach rozpoczęła się w lipcu 1843 r. i trwała do 1851 r. Wymiana biletów depozytowych zakończyła się w roku 1853. Bilety depozytowe i bilety kredytowe z roku 1841 wymieniano w stosunku 1:1, według nominałów.

Pięćdziesiąt rubli srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1843, z napisem na awersie: Po przedstawieniu tego biletu natychmiast wydaje się z kas wymiany Ekspedycji Biletów Kredytowych pięćdziesiąt rubli srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

            Od 1843 roku w Rosji funkcjonował system oparty na pełnowartościowej monecie srebrnej i złotej (imperiał, czerwoniec) oraz na papierowych biletach kredytowych dowolnie wymienialnych na złoto i srebro.

            Główną jednostkę monetarną stanowił srebrny rubel (рубль серебром), który od roku 1762 zawierał 4 zołotniki (золотника) i 21 doli (доля) czystego srebra (17,995 g). Jeden gram srebra kosztował więc 5,557 miedzianej kopiejki.

            Imperiał z roku 1763 zawierał 11,988 g złota i miał nominalną wartość dziesięciu srebrnych rubli. Jeden rubel srebrem stanowił więc równowartość 1,199 g złota, a 1 g złota kosztował 83,403 miedzianej kopiejki, co odpowiadało relacji złota do srebra 1:15. Korekta ceny imperiała w latach 1839-1869 na dziesięć rubli i trzydzieści kopiejek (3% dopłata) spowodowała dostosowanie relacji złota do srebra do poziomu międzynarodowego (1:15,45 w Rosji i np. 1,15,5 we Francji).

Dwadzieścia pięć rubli srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1843, z napisem na awersie: Po przedstawieniu tego biletu natychmiast wydaje się z kas wymiany Ekspedycji Biletów Kredytowych dwadzieścia pięć rubli srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

            W rezultacie reformy powstał w Rosji w istocie bimetaliczny system monetarny, w którym pieniądz papierowy był w pełni wymienialny. Nowe bilety kredytowe miały ok. 40% zabezpieczenia w metalach szlachetnych. Mogły być wymieniane nie tylko na srebro, ale i na złoto, z zachowaniem relacji między złotem a srebrem. 103 ruble w biletach kredytowych mogło być wymienione na 103 ruble w monecie srebrnej lub na 100 rubli w złocie. W roku 1849 zniżono stopę monet miedzianych do 32 rubli z puda, dostosowując relację wartości miedzi do srebra.

Trzy ruble srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1843, z napisem na awersie: Po przedstawieniu tego biletu natychmiast wydaje się z kas wymiany Ekspedycji Biletów Kredytowych trzy ruble srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

            System ten nie przetrwał długo. Deficyt budżetu związany z Wojną Krymską (1853-1856) zmusił wadze do nadmiernej emisji biletów kredytowych. W roku 1853 zaprzestano ich swobodnej wymiany na złoto, a w trzy lata później na srebro. Od 1860 roku srebrny rubel w postaci monety i jego pełnowartościowe frakcje (połtina i półpołtina) nie uczestniczyły praktycznie w obiegu.

Dziesięć rubli srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1856.

Trzy ruble srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1857.

Dwadzieścia pięć rubli srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1858.

            W roku 1854 w związku z sytuacją międzynarodową Rosji kurs rubla w stosunku do walut światowych załamał się, a ludność zaczęła masowo wymieniać bilety kredytowe na monety srebrne. Rząd wprowadzał ograniczenia co do kwot i sposobów wymiany, by w roku 1858 zupełnie zaprzestać wymiany po cenie nominałów. Bilety kredytowe stały się teraz niezabezpieczonym niczym pieniądzem papierowym, wymienianym na srebro lub złoto po zmiennym kursie, ustalanym przez rynek.

Jeden rubel srebrem. Państwowy bilet kredytowy z roku 1861.

            Kruszec zawarty w monetach złotych i srebrnych stał się droższy od ich wartości nominalnej, w związku z czym monety kruszcowe zniknęły z obiegu. Zaczęto traktować je tylko jako środek tezauryzacji. Niewymienialne banknoty, które stały się głównym środkiem płatniczym nadal miały napis, że są wymienialne.

Dwadzieścia pięć rubli wzorowane na banknotach angielskich. Państwowy bilet kredytowy z roku 1876, z napisem na awersie: Po przedstawieniu wydaje się z Kasy Wymiany Banku Państwowego dwadzieścia pięć rubli srebrną albo złotą monetą.

Po przedstawieniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego jeden rubel srebrną albo złotą monetą.

Rubel kredytowy

            Rosyjski system monetarny składał się teraz z waluty podstawowej, którą stanowił papierowy rubel kredytowy i waluty wspomagającej w postaci złotej monety rublowej (imperiałów). Wzajemny kurs tych walut był płynny i podlegał wahaniom rynkowym. Formalnie rubel kredytowy był banknotem nominowanym w srebrnych rublach i wymienialnym na monetę kruszcową, w praktyce państwo nie wymieniało banknotów ani na złoto, ani na srebro, a kiedy monety kruszcowe zniknęły z obiegu, rubel taki stał się nową jednostką – rublem kredytowym.

            Rubel kredytowy był uzupełniany w obiegu niepełnowartościową drobną monetą ze słabego srebra i miedzianymi kopiejkami. Wartość złotego rubla (wyrażona w monecie złotej) sztywno związana z ceną złota, wzrosła wobec wartości rubla kredytowego (wyrażonej w pieniądzu papierowym i zdawkowej monecie srebrnej) powyżej jego nominału.

            Waluta złota i waluta kredytowa stały się niezależne od siebie. Imperiał formalnie nominowany w srebrnych rublach teraz faktycznie stał się samoistną jednostką – złotym rublem.

            Rubel w postaci monety ze srebra, który nadal formalnie był podstawową jednostką, praktycznie nie funkcjonował w obiegu i stał się znowu tylko jednostką obrachunkową. Był bity tylko do celów manifestacyjnych. Każdy jednak mógł dostarczyć srebro i złoto, z którego wybijano dla niego monety rublowe. Dostarczyciel kruszcu musiał zapłacić za wybite dla niego monety cenę wyższą niż nominał.

            Do roku 1897 trwał niezależny od siebie system dwuwalutowy z papierowym rublem jako pieniądzem obiegowym i monetarnym rublem złotym jako walutą do celów specjalnych. W roku 1886 zmniejszono o 3,1% zawartość złota w imperiale (do 11,614 g), co urealniło kurs złota do srebra (1:15,945), zwiększono przy tym zawartość złota w stopie menniczym monety z 86,8% do 90% wagi. Zawartość srebra w rublu zmniejszono z 91,7% do 90%. Dostosowano w ten sposób próbę monet rosyjskich do standardów europejskich.

            Rubel srebrem bity był w postaci monet jednorublowych, 50-kopiejowych i 25-kopiejkowych. Jako pełnowartościowa moneta srebrna zawierał teraz 90% srebra (8,998 g) i 10% miedzi. Jego rynkowa wartość do roku 1893 była wyższa od nominału, co powodowało – jak powiedziano wyżej – wyławianie obiegających jeszcze monet rublowych przez handlarzy srebrem.

            Wybijano też niepełnowartościowe monety zdawkowe o nominałach 20, 15, 10 i 5 kopiejek ze stopu 50% srebra i 50% miedzi. Wartość srebra w tych monetach była niższa od ich nominałów, dlatego uchowały się one w obiegu.

            Emitowano nadal monety miedziane o nominałach 3 i 2 kopiejki, 1 kopiejka oraz ¼ i ½ kopiejki, a także – 5 kopiejek. Jeden rubel w monecie miedzianej ważył 327,61 g. Monety te mogły uczestniczyć we wszystkich płatnościach do sumy trzech rubli.

            Oprócz banknotów (państwowych biletów kredytowych) w obrocie funkcjonowały jeszcze dwa rodzaje papierowych znaków pieniężnych: depozytowe pokwitowania kruszcowe (diepozitnaja mietalliczieskaja kwitancja – депозитная металлическая квитанция) i bilety Skarbu Państwa (biliet Gosudarstwiennowo Kaznacziejstwa – билет Государственного Казначейства).

            Depozytowe pokwitowania kruszcowe wydawał Bank Państwowy za dostarczony kruszec przedsiębiorcom zajmującym się pozyskiwaniem złota. Pokwitowania uprawniały do wypłaty odpowiedniej sumy w złotej monecie w kasach banku; m.in. w Warszawie. Wyemitowano pokwitowania o nominałach  5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 rubli.

            Od roku 1895 mogły one być używane w transakcjach handlowych i były przyjmowane przez państwo we wszelkiego rodzaju płatnościach. Stały się więc ekwiwalentem monety złotej.

Depozytowe pokwitowanie kruszcowe z roku 1895. Na awersie napis: Kantory: S[ankt]. -Petersburski, Moskiewski, Warszawski, Ryski, Odeski i Rostowski nad Donem wydają po przedstawieniu tego pokwitowania PÓŁ IMPERIAŁA nowego (po 1886 r.) bicia (to jest PIĘĆ RUBLI ZŁOTĄ MONETĄ) wagi każdy nie mniejszej niż 1 zoł[otnik]. 48 dol[i]. W innych oddziałach Banku spłatę pokwitowania przeprowadza się w zależności od stanu zawartości kasy monetą złotą. To pokwitowanie przyjmuję się w opłatach celnych po cenie nominału. Przez Skarb państwa i Banki Państwowe jest ono przyjmowane we wszystkich innych płatnościach, których dokonywanie dopuszczono w złotej monecie – na równi z państwową rosyjską monetą złotą.

Depozytowe pokwitowanie kruszcowe z roku 1895: DZIESIĘĆ IMPERIAŁÓW nowego (po 1886 r.) bicia (to jest STO RUBLI ZŁOTĄ MONETĄ) wagi każdy nie mniejszej niż 3 zoł[otniki]. 1 dol[a].

Depozytowe pokwitowanie kruszcowe z roku 1895: PIĘĆDZIESIĄT IMPERIAŁÓW nowego (po 1886 r.) bicia (to jest PIĘĆSET RUBLI ZŁOTĄ MONETĄ) wagi każdy nie mniejszej niż 3 zoł[otniki]. 1 dol[a].

Depozytowe pokwitowanie kruszcowe z roku 1895: STO IMPERIAŁÓW nowego (po 1886 r.) bicia (to jest JEDEN TYSIĄC RUBLI ZŁOTĄ MONETĄ) wagi każdy nie mniejszej niż 3 zoł[otniki]. 1 dol[a].

            Bilety Skarbu Państwa (билеты Государственного Казначейства; tak zwane „serie” – серии: СЕРІЯ) o nominałach 50 i 100 rubli były oprocentowanymi papierami wartościowymi emitowanymi seriami na okres ośmiu lat, sześciu lub czterech. Po tym okresie podlegały wykupowi lub zamianie na nowo emitowane serie. Odsetki w wysokości 4,32% (od 1887 – 3,79 %; od 1894 – 3%) były wypłacane corocznie na podstawie odcinanych kuponów. Od roku 1894 bilety mogły być również używane w transakcjach handlowych i były przyjmowane przez państwo według wartości nominału we wszelkiego rodzaju płatnościach. W roku 1896 w obiegu znajdowały się bilety na kwotę 216 mln rubli. Rosja przygotowywała się do wprowadzenia systemu opartego na złotym rublu.

Bilet Skarbu Państwa na 50 rubli z 1900 roku bez kuponów. Uprawniający Państwową Komisję do umarzania długów. Na rewersie: Pouczenie o dwóch nowo wypuszczonych emisjach (seriach) biletów Skarbu Państwa o numerach CDVIII (408) i CDIX (409). 

Pierwsze dwa punkty informują, że: 

1. Emisje biletów Skarbu Państwa o numerach CDVIII (408) i CDIX (409) są wypuszczone na okres czteroletni. 

2. Nominały tych biletów opiewają na 100 i 50 rubli, przy czym pierwszej serii, ser. CDVIII (408), wypuszcza się na sumę 15 milionów rubli, a następnej, ser. CDIX (409), na 40 516 000 rubli. Wysokość jednorocznego dochodu z biletów ustala się na 3%. Bieg naliczania odsetek rozpoczyna się 1 lutego. Trzy ostatnie punkty mówią, że: 

10. W płatnościach do Skarbu i w oddziałach Banku Państwowego bilety przyjmuje się w trzech tylko przypadkach, kiedy mają wszystkie kupony, których terminy opłaty jeszcze nie nastąpiły i kiedy suma opłat nie różni się od sumy [nominału] biletu z narosłymi odsetkami.  

11. Bilety zachowują zdolność płatniczą przez następnych dziesięć lat od upływu okresu czteroletniego, na który zostały wyemitowane, a kupony od tych biletów przez następnych dziesięć lat od dnia opłaty. Po upływie tego dziesięcioletniego okresu nie przedłożone do płatności bilety i kupony uważa się za nieistniejące. 

12. Wywóz tych biletów za granicę jest zabroniony.

Bilet Skarbu Państwa na 100 rubli z 1900 roku bez kuponów.

Wzór biletu skarbowego na 50 rubli z 1904 roku z kuponami na 8 lat i odsetkami 3,6%. Seria 414. na 25 mln rubli. Bilet traci ważność 1 sierpnia 1918 roku.

Wzór biletu skarbowego na 100 rubli z 1908 roku, z kuponami na 8 lat i odsetkami 4%,. Seria 423. na 25 mln rubli. Bilet traci ważność 1 sierpnia 1922 roku.

Złoty rubel

            W latach 80. w skarbcach państwowych zaczęły wzrastać zapasy złota, w dużym stopniu pozyskiwanego z własnego wydobycia. W latach 1887-1897 rosyjski zapas złota zwiększył się dwu i półkrotnie i wynosił ponad miliard rubli. Od roku 1888 stało się normą, że wraz z emisją nowych serii banknotów deponowano w banku państwowym złoto o równej im wartości.

Trzy ruble. Państwowy bilet kredytowy z roku 1892, z napisem na awersie: Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego TRZY RUBLE srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Pięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1892, z napisem na awersie:  Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego PIĘĆ RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Pięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1895, z napisem na awersie:  Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego PIĘĆ RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Dziesięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1890, z napisem na awersie:  Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego DZIESIĘĆ RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Dziesięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1894, z napisem na awersie: Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego DZIESIĘĆ RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Dwadzieścia pięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1892, z napisem na awersie: Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego DWADZIEŚCIA PIĘĆ RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

Sto rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1892, z napisem na awersie: Po przedłożeniu wydaje się z kasy wymiany Banku Państwowego STO RUBLI srebrną albo złotą monetą. Na rewersie – wyciąg z ustawy o biletach kredytowych.

            Wycofywano też z obiegu poprzednie serie biletów kredytowych, które nie miały pokrycia w kruszcu. Starano się przy tym sztucznie utrzymywać kurs rubla kredytowego na poziomie 3:2 (150 kredytowych kopiejek za jeden złoty rubel). Udało się to osiągnąć w roku 1893. W tym też roku wartość srebra w monetach rublowych, zeszła poniżej ich nominałów; stały się niepełnowartościowe, w związku z tym przestały być wyławiane z obiegu.

            Państwo zaczęło przyjmować należności i wypłacać je w złotej monecie, uznając imperiał za równowartość 14 rubli i 80 kopiejek w biletach kredytowych. Od roku 1896 kurs imperiała ustalono (interweniując na rynku) na 15 rubli kredytowych i zaczęto puszczać w obieg złote monety.

            Wycofywano z obiegu stare banknoty 1, 3 i 5 rublowe, a skarb państwa zaczął dokonywać płatności w imperiałach i półimperiałach. Jak pisze rosyjski ekonomista, 90% społeczeństwa nie widziało dotąd złotych monet na oczy, a to, że ich nominał (10 lub 5 rubli) nie odpowiadał realnej cenie (15 i 7,5 rubla) prowadziło do licznych nieporozumień. Jednak przełom się dokonał i w Rosji główną jednostką monetarną stał się rubel w złocie, którego kurs w stosunku do rubla kredytowego okazał się stabilny.

1. Półimperiał z inskrypcją na rewersie: ПОЛУИМПЕРІАЛЪ 5 РУБЛЕЙ ЗОЛОТОМЪ – półimperiał 5 rubli złotem. 2. Półimperiał oznaczony tylko jako 5 rubli. 3-4. Imperiały z inskrypcją: ИМПЕРІАЛЪ 10 РУБЛЕЙ ЗОЛОТОМЪ.

            Oficjalnie Rosja przeszła na złoty monometalizm 3 stycznia 1897 r. Dziesięciorublowy imperiał otrzymał nowy nominał: 15 rubli, chociaż zachował dotychczasową wagę i próbę, a także napis: 10 i 5 rubli (za wyjątkiem roku 1897). Jeden złoty rubel stanowił równowartość 0,774234 g złota. Formalnie więc złoty rubel został zdewaluowany do rynkowego kursu rubla kredytowego. Wprowadzono również nie ograniczoną niczym wymianę rubla kredytowego na monetę złotą i odwrotnie.

Półimperiał i imperiał z roku 1897 oznaczone jako 7 rubli 50 kopiejek i 15 rubli.

            Nie wymieniano natomiast rubli kredytowych na monetę srebrną i monet srebrnych na banknoty. Wszystkie monety srebrne, od roku 1893 niepełnowartościowe, zachowały prawo obiegu. Wcześniejsze niewymienne bilety kredytowe, nominowane formalnie w rublach srebrem, przewartościowano na bilety nominowane w rublach złotych i zabezpieczone złotem.

Jeden rubel. Państwowy bilet kredytowy z roku 1898 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota). Na rewersie: 1. Wymianę państwowych biletów kredytowych na złotą monetę zabezpiecza cały majątek państwa. 2. Państwowe bilety kredytowe mają obieg w całym imperium na równi z monetą złotą. 3. Za podrabianie biletów kredytowych winni podlegają karze więzienia i zsyłki na katorgę.

Pięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1898 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota). 

Dwadzieścia pięć rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1899 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota).

Pięćdziesiąt rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1899 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota).

Sto rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1898 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota).

Pięćset rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1898 z napisem na awersie: Bank Państwowy wymienia bilety kredytowe na monetę złotą bez ograniczeń sumy (1 rubel = 1/15 imperiała, zawierającego 17,424 doli czystego złota).

Sto rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1910.

Pięćset rubli. Państwowy bilet kredytowy z roku 1912.

            Złoty rubel funkcjonował przez 16 lat, do czasu, kiedy przed wybuchem I wojny światowej, 14 czerwca 1914 r. Rosja wstrzymała wymianę banknotów na złoto i znowu przeobraziła je w niezabezpieczony niczym pieniądz papierowy.

Ostatnie carskie imperiały i półimperiały.

Pięć i dziesięć rubli odbite stemplami lustrzanymi. Pierwsza moneta została sprzedana na aukcji za 22 tys. £; druga za 150 tys. £, a bite zwykłymi stemplami dwadzieścia pięć rubli za 58 tys. CHF

Funt szterlingów

            Pojedyncza moneta o nominale funta szterlingów (pound sterling = 240 penny) czyli suweren (sovereign) powstała pod koniec XV w. Wtedy była to moneta dla ludzi bardzo bogatych. Od tamtej pory realizacje funta szterlingów w złocie emitowane są do czasów nam współczesnych. W XV-XVI wieku emisje te miały charakter ceremonialny lub prestiżowy, potem złoto stało się przedmiotem normalnego obrotu rynkowego, by w XVIII-XX w. ustąpić miejsca banknotowi, jedynie to złoto reprezentującemu.

1. Charles II (1660-1685), gold five guineas, 1682  r.; 41,80 g.

2. James II (1685-1688), gold five guineas, 1688 r.; 41,51 g. 

3. William III (1694-1702), gold five guineas, 1699 r.; 41,67 g, sprzedane za 46000 GBP.

4. Anne (1702-1714), gold five guineas, 1706 r.; 41,86 g, sprzedane za 30000 GBP.

5. George II (1727-1760), gold five guineas, 1741 r.; 41,87 g, sprzedane za 24000 GBP. 

6. George II, gold five guineas, 1746 r., Lima, 41,95 g, sprzedane za 26000 GBP.  

7. Victoria (1837-1901), gold five pounds, 1887 r.; 39,97 g, sprzedane za 1200 GBP.  

8. Victoria, gold five pounds, 1893 r.; 40,03 g .

9. George VI (1936-1952), gold proof five pounds, 1937 r.; 40,08 g .

10. Elizabeth II (1952 -), gold proof crown, 1999 r.; 39,94 g, sprzedane za 1700 GBP.

11. Elizabeth II, gold proof five pounds, 2005 r., sprzedane za 1750 GBP.

12. Elizabeth II, 5 pounds, 2020 r.; 39,94 g, sprzedane za 3100 GBP.

[źródło fotografii: 1-11: Sovereign Rarities Ltd; 12: The Coin Cabinet: https://thecoincabinet.co.uk/]

            W roku 1694 Bank Anglii (Bank of England) rozpoczął emisję papierowych funtów i od tej pory rozliczenia finansowe większych kwot coraz częściej realizowane były głównie za pomocą banknotów. Najpowszechniejszą, bo najwygodniejszą formą nominału funtowego stał się banknot.

Pięć funtów z 6 sierpnia 1697 roku.

            Wygląd banknotu Banku Anglii ustalony w 1725 roku nie zmienił się do roku 1928.

Jeden funt z datą 2 marca 1797 roku.

Jeden funt z datą 16 lipca 1813 roku.

            W XVIII-XIX wieku funt szterling był powszechnie akceptowany również poza Wielką Brytanią, stał się główną walutą w rozliczeniach międzynarodowych. Funt obiegał na większości terytorium rozległego Imperium Brytyjskiego. W niektórych krajach był używany równolegle z lokalnymi walutami. Brytyjski suweren był np. prawnym środkiem płatniczym w Kanadzie, obok dolara kanadyjskiego. Kolonie angielskie i dominia przyjmowały funta jako swoją własną walutę. Należały do nich: Australia, Barbados, Brytyjska Afryka Zachodnia, Cypr, Fidżi, Irlandia, Jamajka, Nowa Zelandia, Południowa Afryka i Południowa Rodezja.

Pięć funtów z datą 5 lipca 1889 roku. Zdjęcie pod światło.

Pięć funtów z datą 2 lipca 1913 roku.

            Banknoty funtowe były bez przeszkód wymienialne na złoto do roku 1914. Kurs funta w stosunku do dolara utrzymywał się na poziomie 1:4,85. W roku 1925 przywrócono wymienialność banknotów funtowych jednak nie na złote monety tylko na złoty kruszec, by definitywnie jej zaprzestać w roku 1931.

            W roku 1940 podpisano porozumienie z USA, które ustanowiło kurs funta w stosunku do dolara jak 1:4,03. W roku 1949 funta zdewaluowano o 30%. W 1976 r.za jednego funta płacono 1,57 dolara, a najniższy historyczny kurs to 1,05 dolara za 1 funta w lutym 1985 roku.

Pierwszy po 203 latach – nowy wzór banknotu jednofuntowego. W obiegu od 12 listopada 1928 do 28 maja 1962.

Dolar USA

            Amerykańscy koloniści posługiwali się początkowo europejskimi talarami. Po ogłoszeniu niepodległości USA narodową jednostką monetarną został ustanowiony w roku 1784 srebrny dolar.

Hiszpański real miasta Potosi z roku 1768.

            W Anglii dolarami nazywano wszystkie srebrne monety odpowiadające wyglądem talarowi, ale w koloniach dolarem zwano hiszpańskie reale, obiegające w Ameryce w czasie wojny o niepodległość i później. Pierwsze amerykańskie monety dolarowe wybito w USA dopiero w roku 1794.

            W roku 1792 ustanowiono, że jedna uncja złota będzie stanowić równowartość 19,3 srebrnego dolara. Zaczęto też emitować złote monety dolarowe o różnych nominałach. Kurs dolara w stosunku do złota systematycznie się obniżał. W roku 1834 za uncję złota płacono 20,67 dolara. W roku 1933 ustanowiono złoty parytet dolara. W roku następnym uncja złota kosztowała już 35 dolarów.

            Jednak od początku głównym pieniądzem Ameryki był dolar papierowy.

Greenbacks – pięć dolarów z roku 1862.

            Do roku 1861 Stany Zjednoczone nie miały jednakowych banknotów. W czasie Wojny Secesyjnej obie wojujące strony obracały gigantycznymi kwotami papierowych pieniędzy. 17 czerwca 1861 Kongres USA przyjął akt, w którym zobowiązywano skarb państwa do emisji nowych znaków pieniężnych na astronomiczną jak na tamte czasy sumę 60 milionów dolarów.

Greenbacks – jeden dolar z roku 1862.

            Dolary papierowe nie były ekwiwalentem dolarów srebrnych. W  latach 1900-1934 wymieniano je jednak swobodnie na złoto monetarne i na złoty kruszec w stosunku 1$ = 1,67 g złota. W latach 1934-1975 wymiana na złoto była dostępna wyłącznie dla transakcji zagranicznych (1934-1972 – 0,88865 g za 1$; 1972-1975 – 0,81853 g za 1$).

Dziesięć dolarów z 1901 roku.

Silver certificate

            W roku 1878 wyemitowano nowy rodzaj pieniądza papierowego – certyfikat srebra (silver certificate), który mógł być bez przeszkód wymieniany na lane srebro, srebrne sztabki lub na srebrne monety. Opcja wymiany funkcjonowała do roku 1968. Po tym roku srebrne certyfikaty stały się „zwykłymi” dolarami. W obiegu funkcjonowały certyfikaty o nominałach od 10 $ do 1000 $.

Certyfikat na dwadzieścia srebrnych dolarów z roku 1878. Do roku 1923 certyfikaty były produkowane w dużym rozmiarze: 189 mm x 79 mm.

Jeden srebrny dolar z roku 1886. Na banknocie portret Marty Washington żony pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Pięć srebrnych dolarów z roku 1886. Na rewersie wizerunki czterech awersów i rewersu srebrnej jednodolarówki z tamtego okresu.

Państwowotwórczy certyfikat na jeden srebrny dolar z roku 1896. Na awersie personifikacja Historii siedzącej nad brzegiem rzeki Potomac. Wskazuje miasto Waszyngton; w oddali Kapitol i pomnik prezydenta Waszyngtona. Po prawej stronie księga konstytucji. U góry i po bokach w 23 wieńcach nazwiska sławnych Amerykanów. Na rewersie – Jerzy Washington i jego żona.

Państwowotwórczy certyfikat na dwa srebrne dolary z roku 1896. Na awersie personifikacja Nauki prezentuje personifikacjom Handlu i Produkcji –  Parę i Elektryczność. Na rewersie portrety Roberta Fultona (twórcy parostatku) i Samuela Morse’a (współtwórcy telegrafu i wynalazcy alfabetu swojego imienia).

Jeden srebrny dolar z roku 1899.

Pięć dolarów srebrem z roku 1899. Na rewersie – portret wodza Biegnąca Antylopa z plemienia Hunkpapa.

Srebrny certyfikat z 1934 roku.

Gold certificate

            W roku 1882 wprowadzono certyfikat złota (gold certificate) – rodzaj papierów wartościowych, uprawniających ich posiadaczy do wymiany na złoto zdeponowane w danym banku. Papiery te przestały funkcjonować w roku 1934.

Gold certificate – asygnata na dwadzieścia dolarów w złotej monecie z 1882 roku.

Złoty certyfikat z roku 1905.

Seria z 1922 roku.

Sto tysięcy dolarów w złocie. Certyfikat z 1934 roku; tylko do rozliczeń międzybankowych.

            Dolar stał się główną walutą świata w pierwszej połowie XX wieku. Szacuje się, że 80% dzisiejszego obrotu handlowego przeprowadza się w dolarach. Wszystkie banknoty dolarowe wyemitowane od roku 1861 są nadal prawnym środkiem płatniczym USA.

„Zwykły” dolar z 1917 roku.

            W swobodnym obiegu znajdują się banknoty o nominałach 1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 dolarów. Istnieją również banknoty o nominałach 500, 1000, 5000 i 10 000 dolarów. Były one emitowane do roku 1945, a od roku 1969 są wyławiane z obiegu.

Seria z roku 1918.

            Ich wartość kolekcjonerska jest dziś dużo wyższa od nominałów. Na przykład banknot 5000 $ na aukcjach osiąga kwotę 10 000 $. Ze wszystkich wyemitowanych banknotów 10 000 $ nie wyłowiono tylko 336 egzemplarzy, a z 5000 $ pozostały 342 sztuki.

            Od roku 1971 dolar nie jest w żaden sposób zabezpieczony materialnie. Państwo może sobie drukować tyle dolarów ile chce (co też radośnie czyni), do czasu, aż inne państwa przestaną akceptować taki stan rzeczy.

© 2018-2024 by Jerzy Jarek

 Pod tym linkiem:

 Część 6. Pieniądz okresu upadku Rzeczypospolitej