Reformy
Stanisława Augusta
Monety
księstwa oświęcimsko-zatorskiego
Pieniądz
Powstania Kościuszkowskiego
Bilet skarbowy. Pierwszy polski pieniądz papierowy
Miedziane
monety Prus Południowych
Talary
Księstwa Warszawskiego
Monety
Bilety kasowe
Moneta w oblężeniu Zamościa
Monety
Księstwa Poznańskiego
Monety
Wolnego Miasta Krakowa
En monnoies est li cose moult obscure
Elles vont haut et bas, se
ne set-on que faire
Quand on guide wagnier, on
troeve le contraire.
[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną.
Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie,
co z tym zrobić.
Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie –
stracił.]
Gilles Li Muisis
Opat
Tournai
(początek
XIV w.)
W 1764
roku, z inicjatywy Katarzyny II, na króla Polski został wybrany jej pupil
Stanisław Poniatowski. Nowy król był zwolennikiem reform, które nie były
akceptowane przez opiniotwórczą część społeczeństwa, bo godziły m.in. w
wolności szlacheckie.
W imię obrony tych wolności przeciwko Rosji i królowi
zawiązała się w 1768 roku w Barze na Podolu konfederacja, która swe cele
zamierzała osiągnąć poprzez wprowadzenie na tron polski saskiego następcy
Augusta III i wyzwolenie się spod kurateli rosyjskiej. Konfederaci, popierając
Turcję, wypowiedzieli w roku 1768 wojnę Rosji.
Wojska konfederackie walczyły
zarówno przeciwko wojskom rosyjskim, jak i królewskim. Państwa ościenne
stwierdziły całkowity rozpad państwa, dokonując w 1772 aneksji części terytorium.
Król w 1773 zwołał sejm, który zatwierdził skwapliwie traktaty pierwszego
rozbioru.
Isabella Czartoryska
(1746-1835), dwudukaty z roku 1772; Av: ISABELLA. PRINCEPS. CZARTORYSKA.; Rv:
NAT. COM. DE. FLEMING. DOMINA. IN. BORKLO – czyli razem: Isabella princeps Czartoryska nata comittisa de Flemming, domina in Borklo – Izabela księżna Czartoryska, urodzona hrabianka Flemming, pani na Borklo (w Geldrii); Ø
22,9 mm, 6,94 g i 6,96 g
Ekspansja
Prus ograniczyła możliwość handlu Polski poprzez Bałtyk. Po pierwszym
rozbiorze, na Wiśle między granicą z Prusami a Gdańskiem było na przykład aż
pięć komór celnych, które pobierały cło o wysokości do 30% wartości towarów.
Eksport zboża tą drogą spadł w tym czasie o połowę, a roczny zysk Prus z
udostępniania drogi wodnej do Gdańska wynosił ok. 17 mln złotych. Na rzecz
Austrii Polska straciła kopalnie soli, drugie po eksporcie zboża źródło
dochodów państwa. Sól musiała być teraz kupowana, co pochłaniało kwotę ok. 7
mln złotych rocznie.
Powoli
jednak, na skutek coraz ściślejszych powiązań gospodarczych z rosyjskimi,
austriackimi i pruskimi ośrodkami przemysłu i handlu, oraz na skutek rozwoju krajowej
bankowości i krajowego przemysłu, gospodarka polska zaczęła się ożywiać.
Nastąpił wzrost popytu na polskie produkty rolne, oraz na wyroby rzemieślnicze
i przemysłowe. Powstały pierwsze spółki akcyjne, prywatne banki i instytucja
kredytu. Państwo w coraz większym jednak stopniu podlegało i
politycznie, i gospodarczo ośrodkom władzy w Rosji, Austrii i w Prusach.
W roku 1788
kolejny sejm miał się zająć gruntowną reformą. Aby przeciwnikom reform nie
udało się sejmu zerwać, podjęto decyzję, że uchwały podejmowane będą
większością głosów, a nie jednomyślnie. Obrady trwały z przerwami cztery lata.
Najważniejsze wydarzenie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego miało miejsce 3
maja 1791 roku, kiedy uchwalono konstytucję.
Dokument ten przygotowywano od
dłuższego czasu w tajemnicy przed przeciwnikami reform. Konstytucja wprowadzała
zmiany nie do przyjęcia dla szlachty (zniesienie liberum veto,
dziedziczność tronu). Już w połowie 1792 r. zawiązano w Targowicy nową
konfederację. Konfederaci zwrócili się o pomoc do Rosji, wojska rosyjskie
wkroczyły do Polski, a król porzucił stronników reform i przeszedł na stronę
Targowicy. Konstytucja została obalona, a w 1793 r. Rosja i Prusy dokonały
drugiego rozbioru, zatwierdzonego również przez polski sejm.
W 1794 roku
wybuchło powstanie pod wodzą Kościuszki. Mimo początkowych sukcesów, szala
zwycięstwa ostatecznie przechyliła się na stronę Targowiczan. Przewaga wojsk
rosyjskich i pruskich była zbyt duża. W 1795 roku Austria, Rosja i Prusy
dokonały ostatecznego rozbioru Polski. 25 XI 1795 r. Poniatowski zrzekł się
tronu. Zmarł w 1798 r. w Petersburgu. W chwili abdykacji dług prywatny
Stanisława Augusta Poniatowskiego wynosił około 2,5 mln dukatów. Dług został
spłacony przez Rosję, Austrię i Prusy.
Reformy Stanisława Augusta
Reforma w dziedzinie
mennictwa rozpoczęła się jeszcze przed wyborem Stanisława Augusta na króla – od
powołania przez sejm w roku 1764 Rady Ekonomicznej Skarbu Koronnego, której
zadaniem było uporządkowanie finansów państwa.
Podjęto też uchwałę O mennicy
i monecie, w której postanowiono uruchomić kopalnie srebra w Olkuszu,
wprowadzić „dobrą” monetę polską i zakazać obiegu monety obcej. Po elekcji król
zapewnił, że uruchomi kopalnie przy pomocy cudzoziemskich kapitalistów i
zorganizuje produkcję monet. Opracowanie zasad emisji powierzono komisji
menniczej i komisji skarbu koronnego.
Król
ustanowił dwie mennice: „srebrną” w Warszawie i „miedzianą” w Krakowie. Dla
monet srebrnych przyjęto standard talara konwencyjnego (Konventionstaler), czyli że z jednej marki kolońskiej wybijać
się będzie 10 talarów.
Ustalono
następujące nominały i zasady emisji:
Według tych
zasad monety srebrne stanowiły zawsze pełnowartościową część talara, zaś monety
miedziane, chociaż określano je takimi samymi nazwami, miały dużo niższą
wartość: złotówka była warta, jak zawsze 30 groszy miedzianych, ale tylko 4
grosze srebrne. Talar – 32 grosze srebrne lub 240 miedzianych. Wprowadzono też
stosowaną w Rzeszy zasadę oznaczania wartości monet srebrnych przez podawanie
ich liczby, wybitych z marki kolońskiej czystego srebra:
Z dniem 1
IX 1766 r. wycofano z obiegu boratynki oraz wszystkie miedziane monety
zagraniczne. Kanclerz koronny, Andrzej Zamoyski tłumaczył sejmowi, że wagi i
relacje kruszców ustalono tak precyzyjnie, iż kupcom będzie za jedno, czy li
złotem, czy li srebrem za nasze płacić towary.
Srebrne grosze i dwugrosze czyli ćwierćzłotki i półzłotki: 320 i 160
monet z marki kolońskiej czystego srebra.
W roku 1766
rusza produkcja monet w Krakowie i w
Warszawie. Już jednak w dwa lata później mennicę krakowską opanowują
konfederaci barscy i wybijają monety miedziane na sumę ponad 150 tys. złotych.
Po tym wydarzeniu, mennica krakowska została zamknięta, a sprzęt i maszyny
przetransportowano do Warszawy, gdzie produkcja monet miedzianych trwała nadal.
Szelągi,
mennica w Krakowie (po lewej) i w Warszawie.
Półgrosze,
mennica w Krakowie (po lewej) i w Warszawie.
Grosze miedziane (Warszawa; nr 3. = Kraków). Legenda na rewersie: I
GROSSVS REG[ni] POL[oniae] M[agnus] D[ux] L[ithuaniae]; na 5. monecie: GROSZ Z
MIEDZI KRAIOWEY.
Trojaki miedziane (1. i 2. Kraków; 3., 4., 5. – Warszawa). Legenda na
rewersie: GROSSVS POLON[iae] TRIPLEX; na 5. monecie: TROIAK Z MIEDZI KRAIOWEY.
Jeszcze
wcześniej okazało się, że mennica warszawska nie przynosi zysku. Nie
uruchomiono kopalń srebra w Olkuszu, kruszec trzeba było kupować w
Niderlandach. Relacja kursu złota do srebra, wbrew zapewnieniom Zamoyskiego,
ustalona była nieprawidłowo i – nowa, „dobra” moneta srebrna odpływała na
zachód, wykupywana za złoto.
Dukaty typu niderlandzkiego: MONETA AUREA POLON[iae] AD LEG[em] IMPER[i] –
złota moneta polska (bita) według prawa cesarskiego.
Dzierżawca
porzucił mennicę i wyjechał z kraju. W tej sytuacji król podjął się prowadzenia
produkcji monety na własny rachunek; z beznadziejnym skutkiem.
Złotówka
(4 grosze) i dwuzłotówka (8 groszy).
Kiedy w
roku 1787 deficyt mennicy osiągnął sumę trzech milionów złotych, powołano
komisję, która stwierdziła, że z wybitych 43 mln złotych w srebrze, aż 40 mln
złotych zostało wywiezione za granicę. Dokonano dewaluacji monet srebrnych.
Cenę dukata podwyższono z 16 i ¾ złotego na 18 złotych. Ustalono nową stopę
menniczą, obniżając zawartość srebra w talarze do 22,4 g.
Dukaty:
AUREUS NUMMUS POLONIAE ANNO …
Półtalary.
Wprowadzono
też nowy nominał srebrny – dziesiątak z napisem 10 GR[oszy] MIEDZ[ianych] równy
⅓ złotego w monecie miedzianej, czyli dziesięciu groszom miedzianym. W związku
z tym uległy też zmianie oznaczenia wartości monet:
Również to
posunięcie nie zapobiegło inflacji. Próbowano stosować zawsze nieskuteczną
metodę: ingerencję w sprawy rynku. W roku 1791 wydano zakaz obiegu drobnych
srebrnych monet obcych, za wyjątkiem austriackich krajcarów, które miały mieć
kurs zrównany z monetami polskimi. Dla grubych monet obcych ustalono ceny
urzędowe. Nie odniosło to jednak większego skutku.
Monety księstwa
oświęcimsko-zatorskiego
Tymczasem,
na ziemiach, pierwszego rozbioru dokonanego przez Austrię utworzono królestwo
Galicji i Lodomerii, z księstwem oświęcimsko-zatorskim. Tu w roku 1774 wybito
miedziane szelągi, a w latach 1775-1777 emitowano monety trzydziesto i
piętnastokrajcarowe, czyli dwuzłotówki i złotówki cesarzowej Marii Teresy jako
księżnej Oświęcimia i Zatora.
Szelągi
miały na awersie pod koroną czteropolową tarczę herbową nowego królestwa: trzy
korony (Galicja), dwa pasy w kształcie szachownicy (Lodomeria), orzeł (Oświęcim-Zator)
oraz herb Austrii. Na rewersie w polu monety napis: 1 / SCHILLING / 1774.
Na awersie
monet 15- i 30-krajcarowych – popiersie Marii Teresy, w otoku: M[aria] THERESIA
D[ei] G[ratia] R[omanorum] I[mperatrix] HU[ngarie] BO[hemiaeque] GAL[iciae] LO[domeriae] REG[ina], pod
popiersiem oznaczenie stopy menniczej. Na rewersie ozdobny herb, podtrzymywany
przez gryfy, pod nim nominał, w otoku dopełnienie tytułów z awersu: ARCHID[ux]
AUS[strie] DUX OSW[encimiensis] ZAT[oriensis] i data.
Po roku
1777 nie bito już dla ziem polskich odrębnego pieniądza. Z jednym wyjątkiem. W
roku 1794, w związku z Powstaniem Kościuszkowskim, zgromadzono w Krakowie i
przy granicy z Polską wojska w obawie przed rozprzestrzenieniem się powstania,
dla opłacenia żołdu tych wojsk wyemitowano grosze i trojaki miedziane, z orłem
cesarskim i legendą MONET[a] AER[arii] EXERCIT[us] CAES[arei] REG[ni]
na awersie i oznaczeniem nominału w groszach polskich na rewersie: I /
GROSSVS / POL[onicalis] / 1794; III /
GROSSI / POL[onicales] / 1794.
Pieniądz Powstania Kościuszkowskiego
Nastały burzliwe czasy. W roku
następnym konfederaci targowiccy wybijają talara z napisem w polu monety:
CIVIBVS QVORVM PIETAS CONIVRATIONE DIE III MAI MDCCXCI OBRVTAM ET DELETAM
LIBERTATE POLONA TVERI CONABATVR RESPVBLICA RESVRGENS – obywatelom, których
troska o kraj powodowała, że starali się bronić wolności polskiej, zniszczonej
przez spisek z dnia 3 maja 1791 – Rzeczpospolita powstająca. W otoku zaś:
GRATITUDO CONCIVIBUS EXEMPLUM POSTERITATI – wdzięczność współobywateli,
przykładem dla potomnych.
Po drugiej stronie – podstawa prawna
emisji: DECRETO REIPUBLICAE NEXU CONFEDERATIONIS IUNCTAE DIE V XBRIS MDCCXCII
STANISLAO AUGUSTO REGNANTE – dekretem Rzeczpospolitej skonfederowanej, dnia 5
grudnia 1792, za panowania Stanisława Augusta.
Wybucha Powstanie Kościuszkowskie.
Potrzeba gotówki staje się paląca. Powstańcy rekwirują kasę ambasadora Rosji,
apelują do ofiarności społeczeństwa, w końcu, we wrześniu 1794 r. – konfiskują
majątki klasztorów, kościołów i rad miejskich.
Kościuszko wydaje instrukcję: Baczmy,
aby Rzplita nie miała straty w biciu monety z licznych ofiar obywatelskich, (…)
2. Zalecam, aby moneta w swym szacunku zniżona była co do próby, dla
zapobieżenia wychodowi jej z kraju. 3. Aby tylko złotówki, półzłotki i srebrne
grosze bito; większej zaś monety jedynie dla pamiątki pewną wybić liczbę
zalecam. 4. Stempel tej monety ma być: z jednej strony zwyczajny herb Rzplitej
z wyrazem waloru sztuki, z drugiej te słowa: WOLNOŚĆ, CAŁOŚĆ I NIEPODLEGŁOŚĆ
RZPLITEJ 1794.
W maju komisja skarbowa przejmuje od
króla mennicę warszawską. W czerwcu rusza produkcja monet według stopy wyższej
od stopy pruskiej: z marki kolońskiej – 14,5 talara.
W pośpiechu wybijane są nieliczne
złote monety półtoradukatowe, nazwane później na wzór pruskich fridrichsdorów i
saskich augustodorów, stanislausdorami czy też augustodorami, i trzydukatowe
– podwójne stanislausdory. Są niskiej
próby, tłoczone są z kruszcu pozyskanego z darów i konfiskat. Powstaje nowy
nominał bilonowy – 6 groszy, bity z bardzo złego srebra (ok. 22%), który nie
mieści się w systemie talarowym.
Trzy dukaty o wadze 12,28 g
(stanislaus d’or / august d’or) i półtora dukata, 6,15 g
Nie zastosowano się do zaleceń
Naczelnika: dziesięciogroszówki, złotówki i dwuzłotówki nie noszą
patriotycznych napisów, są za to łudząco podobne do pruskich monet Fryderyka
Wilhelma II. Oznaczenia wartości znów ulegają zmianie:
Dwuzłotówki sprzed Powstania, z datą 1974 i napisem 42 ¼ EX MARCA PURA
COLON.
Złotówki z datą 1974 i napisem 84 ½ EX MARCA PURA COLON.
I nowy kryzysowy nominał – szóstaki.
Bilet skarbowy. Pierwszy
polski pieniądz papierowy
Wkrótce jednak kruszec się skończył,
a wydatki rosły. W czerwcu Rada Najwyższa Narodowa postanawia wydrukować
pieniądz papierowy – bilety skarbowe. Na nieuchronne i nagłe Rzplitej
potrzeby postanowiono wydać kwity na sumę 60 mln złotych. Bilety miały mieć
wartość równą monetom srebrnym. Żeby zapewnić do nich „ufność” obywateli,
ustanowiono dla nich zastaw na majątku pod własność narodu teraz należącym.
Dobra narodowe miały być wyprzedawane za bilety, na kwotę 10 mln złotych
rocznie. Jednak do czasu zakończenia Powstania podatki mogły być wnoszone w
biletach tylko do połowy kwoty – resztę trzeba było wpłacać srebrem. Wojsko
płaciło biletami za wszystko.
Bilety drukowane były jednostronne,
format zapożyczono z bankocetli, symbolikę – z Rewolucji Francuskiej. Napis
głosił:
Uchwała
Rady Naywyższey Narod. Dnia 8 Czerw. 1794.
Bilet
Skarbowy
Na
[Pięć, Dziesięć, Dwadzieścia pięć, Pięćdziesiąt, Sto] Złotych polskich;
rachuiąc z iedney
Grzywny
Kolońskiey Złł[otych] pol[skich] 84 ½ Monety
Srebrney,
które Skarb Narodowy każdemu Uka=
zicielowi
ninieyszego Biletu z funduszow
na
umorzenie Biletów skarbowych prze=
znaczonych
y na ogólnych Dobrach Na=
rodowych
hypotekowanych zapłaci oraz
we
wszelkich dochodach Publicznych we=
dług
powyższey Uchwały Rady Naywyż=
szey
Narodowey przyimować będzie
Podpisy: J. K. Gaszkowski, J. Klek,
A. Michałowski
W sierpniu opuściły drukarnię
pierwsze zszyte bloczki banknotów o nominałach: pięć, dziesięć, dwadzieścia
pięć, pięćdziesiąt, sto, pięćset i tysiąc złotych. Bilety nabywały wartości po
wyrwaniu ich z bloczka i opatrzeniu numerem oraz własnoręcznymi podpisami przez
komisarzy Dyrekcji Biletów Skarbowych.
W niedługim czasie podjęto decyzję o
druku biletów zdawkowych o nominałach pięciu i dziesięciu groszy miedzianych,
jednego złotego oraz czterech złotych. Banknoty te były drukowane w arkuszach,
a wartość nadawał im drukowany podpis jednego komisarza, umieszczony na
odwrocie, pozbawione też były numerów.
Ostatnim rozporządzeniem Kościuszki
w sprawie mennictwa było pismo, w którym Naczelnik nakazuje jak
najrychlejsze przyspieszenie (druku) biletów drobnych, bo coraz więcej
do mnie przychodzi narzekania w tej mierze. W mennicy zaś, o ile możności, same
bilony niech biją. W handlu bilety przyjmowane były bardzo niechętnie.
Wszystkie towary miały podwójne ceny: w monecie i w biletach. Nawet dostarczyciel
papieru do Inspekcji Biletów Skarbowych, określił cenę ryzy na 30 złotych w
monetach i na 40 biletami. Różnica wynosi 25%.
Po wkroczeniu Rosjan do Warszawy, 6
listopada – wszystkie znajdujące się w obiegu bilety na sumę 10 883 751
złotych stały się świstkami papieru. Historia pierwszych polskich banknotów
trwała pięć miesięcy. Dziś ich cena na rynku kolekcjonerskim dochodzi do kilku
tysięcy złotych za rzadki egzemplarz.
Mennica czynna była jeszcze w roku
następnym, bito w niej, starymi stemplami niewielkie ilości drobnych monet. Do
roku 1810 kraj nie miał własnego pieniądza.
Miedziane monety Prus Południowych
Po trzecim rozbiorze ziemie
zagarnięte przez Prusy stały się prowincją o nazwie Borussia Meridionalis –
Prusy Południowe, do roku 1806 ze stolicą w Warszawie. W latach 1796-1798
wybito dla tych ziem specjalne monety miedziane – trojaki, grosze, półgrosze i
szelągi według stopy ustalonej za Stanisława Augusta.
Trojaki i grosze miały na
awersie popiersie Fryderyka Wilhelma, w otoku legendę: FRIDERICUS WILHELM[us] BORUSS[orum] REX, na rewersie pruskiego orła pod koroną. Na trojakach
napis w otoku rewersu głosił: GROSSUS BORUSS[orum] MERID[ionalis]
TRIPLEX. Na groszach: I GROSSUS BORUSS[orum]
MERID[ionalis]. Półgrosze i szelągi
miały na awersie królewski monogram, na rewersie napis w polu monety: ½ /
GROSSUS / BORUSS / MERID lub I / SOLID / BOR MER i datę.
Talary Księstwa Warszawskiego
W roku 1806 do Warszawy wkroczyły
wojska Napoleona. W następnym roku zapadła decyzja o utworzeniu Księstwa
Warszawskiego. Konstytucyjnym następcą Stanisława Augusta został syn Augusta
III, od roku 1806 król Saksonii – Fryderyk August III.
Na obszarze Księstwa kursowały
monety saskie, pruskie i rosyjskie, oraz austriackie bankocetle. Komisja
Rządząca, która sprawowała władzę w imieniu Fryderyka Augusta uchwaliła, że
pieniądzem urzędowym będzie moneta pruska. Czasy te cechowała bardzo duża
chwiejność rynku, co powodowało kolejno dewaluacje i rewaluacje pieniądza.
Powstawały pomysły na własną monetę i pieniądz papierowy, nie uzyskiwały jednak
akceptacji sejmu.
W roku 1810 ustalono wreszcie zasady
nowego systemu monetarnego, na który miały się składać monety oraz papierowe
bilety kasowe. Długi Księstwa w roku następnym wynosiły 91 mln złotych i
były dziewięciokrotnie wyższe od wpływów do budżetu.
Monety
Postanowiono wybijać z marki
kolońskiej 14 i ⅙ talara. Była to znów stopa wyższa od pruskiej. Talar
pruski zawierał 16,7 g czystego srebra, a nowy polski – 16,47. Tłumaczono to
posunięcie chęcią zahamowania odpływu srebra do Prus: lepszy pieniądz pruski
miał być wypierany przez gorszy pieniądz polski. Nowe nominały wzorowane były
na saskich.
Postanowiono wybijać talary, oraz monety o wartości ⅙ i ⅓ talara. Wprowadzono monety
bilonowe, o bardzo małej zawartości srebra – dziesięciogroszówki i
pięciogroszówki, oraz monety miedziane. System ten wyglądał następująco:
Z monet bilonowych w latach 1811-1812
bito pięciogroszówki, a w latach 1810-1813 dziesięciogroszówki. Monety
miedziane emitowano w latach 1810-1814. W tym czasie zużyto około 223 tony
miedzi. Wszystkie te monety mają na awersie dwupolowy herb Saksonii i Polski
pod koroną, na rewersie – oznaczenie nominału i rok emisji.
Grube nominały noszą na awersie popiersie Fryderyka Augusta i legendę, po raz ostatni zapisaną po łacinie: FRID[ericus] AVG[ustus] REX SAX[onie] DVX VARSOV[iensis]. Na rewersach monet srebrnych – herb sasko-polski, pod nim oznaczenie nominału w języku polskim: ⅙ TALARA, ⅓ TALARA, 1 TALAR.
⅙ talara czyli jeden złoty i ⅓ talara (dwa złote).
Talar
Księstwa Warszawskiego z roku 1811 i 1812.
Rewersy dukatów, oprócz herbu, mają
legendę otokową: AUREUS NUMMUS DUCAT[us]
VARSOV[iensis]. Na monety srebrne
przerobiono 69 ton srebra, na dukaty niecałe 40 kg złota. W roku 1812 wybito
8546, a w roku 1813 – 3000 sztuk dukatów.
Bilety kasowe
W grudniu 1810 r. Fryderyk August
podpisał dekret o wprowadzeniu pieniądza papierowego, nazwanego biletami
kasowymi na sumę dziewięciu milionów złotych polskich. Zabezpieczeniem dla
wymiany biletów miały być dochody Księstwa z ceł, które zapewniały pełne
pokrycie wartości wyemitowanych biletów. Powołano Dyrekcję Biletów Kasowych i
utworzono Kasę Wymiany Księstwa Warszawskiego – pierwszy państwowy bank
emisyjny w Polsce. W lipcu 1811 r. ukazało się obwieszczenie ministra skarbu, w
którym określono zasady:
1.
Kasa wymienia bilety na monetę grubą po potrąceniu 4 groszy od talara (talar =
180 groszy) na rzecz skarbu.
2.
Podatki mogą być wpłacane biletami tylko do połowy ich wysokości.
3.
W umowach prywatno-prawnych nikogo nie można zmusić do przyjmowania biletów.
W tym samym miesiącu pojawiły się w
Kasie pierwsze bilety o nominałach: jeden talar, dwa i pięć talarów, wzorowane
na banknotach saskich, uwidocznionych poniżej:
Na talarach Księstwa napis głosił:
[Jeden
Talar, Dwa Talary, Pięć Talarów]
Kassowy-Billet
Xięstwa Warszawskiego
Będzie
stosownie do rozkazu Nayiaśniéyszego Króla Jmci Saskiego Xięcia Warszawskiego
podług
Dekretu pod d. 1go Grudnia 1810 w wszystkich Kassach publicznych przyiętym.
w
Warszawie dnia 1go Grudnia 1810.
Pod napisem seria i numer oraz
facsimile podpisu komisarza Rady Stanu i kontrolera Wydziału Skarbowego.
W pierwszym dniu wymieniono na
bilety 6565 talarów, z tym, że jedna osoba wymieniła aż 1500 talarów. Po czym
okazało się, że bilety natychmiast wróciły do kasy. Jednak kiedy po klęsce
Napoleona rząd Księstwa ewakuował się wraz ze skarbcem, biletami i kasą wymiany
do Krakowa, w rękach ludności pozostały bilety na kwotę kilkunastu tysięcy
talarów. W czasie ewakuacji rządu do Drezna, spalono w Krakowie wszystkie
bankowe zapasy biletów.
Powołana w roku 1824 komisja do likwidacji
długów Księstwa, ustaliła wysokość zadłużenia na 42 093 691 złotych, w tym
na 32 394 złote w biletach. Jeszcze w roku 1863 część biletów nie została
spłacona.
Moneta w oblężeniu Zamościa
Ciekawostką tych czasów jest MONETA
W OBLĘŻENIU ZAMOŚCIA. Otóż, część cofających się pod naporem Rosjan wojsk
Księstwa zamknęła się w twierdzy zamojskiej. Kiedy oblężenie przeciągało się, a
w wojskowej kasie zaczęło brakować pieniędzy na żołd, urządzono w twierdzy
mennicę i z przetopionego srebra, wagi 159 funtów i 26 łutów, zarekwirowanego z
zamojskiej kolegiaty oraz z 1330 sztuk starych miedzianych sześciokrajcarówek
austriackich, zarekwirowanych w kasie magistratu, wybito monety własne. Stemple
i maszynę we własnym zakresie wykonali artylerzyści. Był nią prymitywny kafar,
obsługiwany przez jeńców rosyjskich.
Monety sześciokrajcarowe przebito na
sześciogroszowe z napisem w czterech wierszach: PIENIĄDZ / W OBLEZENIU /
ZAMOSCIA / 1813 po jednej stronie. Strona druga
miała w polu oznaczenie nominału: 6 / GROSZY, zaś w otoku: BOZE DOPOMOZ
WIERNYM OYCZYZNIE.
Ze srebra powstało 7830 sztuk monet dwuzłotowych, wybitych podobnymi stemplami. Po jednej stronie napis MONETA / W OBLEZENIU / ZAMOSCIA i – saperska mina. Po stronie drugiej w polu: 2 / ZŁOTE / 1813; w otoku: BOZE DOPOMOZ WIERNYM OYCZYZNIE.
Monety Księstwa Poznańskiego
Po Kongresie Wiedeńskim z części
Wielkopolski należącej poprzednio do Księstwa Warszawskiego, utworzono podległe
Prusom Wielkie Księstwo Poznańskie. Tu w latach 1816-1817 wybito trzygroszowe i
groszowe monety miedziane z niemieckim napisem w polu rewersu: 1 GROSCHEN GR[oss]HERZ[ogthum] POSEN i 3 GROSCHEN GR[oss]HERZ[ogthum] POSEN:
Monety Wolnego Miasta Krakowa
Kongres Wiedeński powołał również do
życia w 1815 roku „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z
Okręgiem”. Pieniądzem obiegowym była tu waluta Królestwa Polskiego (o czym poniżej)
na podstawie zawartej z Krakowem unii monetarnej. Kiedy jednak po upadku
Powstania Listopadowego wprowadzono w 1834 r. na produkty mennicy warszawskiej
rosyjskiego orła, patrioci wymogli na senacie decyzję o wyprodukowaniu własnej
monety. W tym samym roku zamówiono w mennicy wiedeńskiej:
Wszystkie monety mają podobne stemple: herb Krakowa z napisem WOLNE MIASTO KRAKÓW po jednej stronie i oznaczeniem nominału, okolonego dębowym wieńcem po drugiej, oraz jednakowy rok emisji: 1835.
Po wcieleniu Wolnego Miasta do
Austrii w roku 1864, walutą stał się tu pieniądz austriacki. Monety krakowskie
i pieniądze Królestwa Polskiego należało wymienić na austriackie po kursie 1
ryński (florin) = 4 złote polskie i
12 groszy.
© 2018 by Jerzy Jarek
Pod tym linkiem:
Część 7. Złote, grosze, ruble, kopiejki i marki
Część 7. Złote, grosze, ruble, kopiejki i marki
