sobota, 3 lutego 2018

Część 7. Złote, grosze, ruble, kopiejki i marki







Królestwo Polskie
            Banknoty Banku Polskiego
            Monety Aleksandra I
            Monety Mikołaja I do czasu Powstania Listopadowego
            Pieniądz Powstania Listopadowego
            Moneta Królestwa po Powstaniu 
            Marka Królestwa Polskiego
II Rzeczypospolita
            Marka polska Rzeczypospolitej
            Złoty złoty
                        Bilety zdawkowe
                        Grosze
                        Srebrne złote
                        Papierowe złote
Druga wojna światowa
            Pieniądz ziem włączonych do Trzeciej Rzeszy
            Pieniądz ziem zaanektowanych przez ZSRR
            Pieniądz Wileńszczyzny
            Słowackie halerze i korony
            Pieniądz Generalnego Gubernatorstwa


En monnoies est li cose moult obscure
Elles vont haut et bas, se ne set-on que faire
Quand on guide wagnier, on troeve le contraire.


[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną. 
Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie, co z tym zrobić. 
Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie – stracił.]
Gilles Li Muisis
Opat Tournai 
(początek XIV w.)


Królestwo Polskie


            Zupełnie inaczej przedstawiała się historia pieniądza polskiego na terenach, które w roku 1815 weszły w skład Królestwa Polskiego. Panowało tu zupełne zamieszanie monetarne. Rynek był opanowany przez drobny pieniądz pruski i monety Księstwa Warszawskiego. Grubą monetą były przede wszystkim dukaty niderlandzkie, zwane pieszczotliwie przez szczęśliwych posiadaczy „dusiami”.


U góry oryginalny dukat niderlandzki; poniżej – dukat niderlandzki bity przez mennicę w Petersburgu.


            Już w roku powstania państwa przeprowadzono gruntowną reformę. Dukatom nadano przymusowy kurs: 16 i ½ złotego, talary Księstwa Warszawskiego wykupywano po 6 złotych, a talary pruskie po 5 złotych i 27 groszy. Inne kursujące obce monety wymieniano po kursie podawanym w tabelach ewaluacyjnych. Operacja ta trwała przez kilka lat.

            Wprowadzono ostrą dyscyplinę fiskalną, zlikwidowano deficyt budżetowy, uzyskano duże nadwyżki finansowe. Mennica w Warszawie przystąpiła do produkcji nowych monet, które weszły do obiegu 1 stycznia 1816 roku. Już w tym roku wyprodukowano ponad 7,5 miliona sztuk złotówek i groszy. Od tego czasu pieniądz Królestwa Polskiego stał się na wiele lat jedyną walutą polską również na ziemiach zaboru austriackiego. W latach 1816-1830 wybito ponad 88 mln monet na kwotę prawie 70 mln złotych, zużywając prawie dwie tony złota, 148 ton srebra i 177 ton miedzi.


 Banknoty Banku Polskiego

            W roku 1828 utworzono Bank Polski – pierwszą narodową instytucję powołaną do emisji banknotów. Wcześniej, bo w roku 1824 przygotowano emisję biletów kasowych (asygnacji) na sumę 16 mln złotych, dla których zabezpieczeniem miały być dochody skarbu państwa. Bilety kasowe o nominałach 5, 10, 50 i 100 złotych weszły do obiegu po utworzeniu Banku Polskiego, który wymieniał je bez ograniczeń na monety srebrne. Zróżnicowane kolory papieru miały ułatwiać rozpoznawanie nominałów przez niepiśmiennych poddanych.



Asygnacje na 5 i 10 złotych z roku 1824, z napisem: BILLET KASSOWY / Królestwa Polskiego / Ukazicielowi onego wypłaci Kassa Wymiany stosownie / do Postanowienia Królewskiego z dnia 15 Mca Kwietnia / Roku 1823. złotych [Pięć] dziesięć monetą kurs w Kraju maiącą. / Bilet ten przyjęty będzie we wszystkich Kassach Skarbowych.


            Bilety kasowe cieszyły się takim powodzeniem, że wkrótce zrealizowano całą przewidzianą kwotę 16 mln i wycofano je z obiegu, a bank podjął starania o pozwolenie na emisję banknotów na kwotę 30 mln złotych, zabezpieczonych na kapitale zakładowym emitenta. Z datą 1830 wyemitowano banknoty o nominałach 5, 50 i 100 złotych. W roku 1834 kwotę emisji podniesiono do 42 mln złotych.


Banknot pięciozłotowy z roku 1830, z napisem: BANK POLSKI /wypłaci Okazicielowi / w Srebrze / ZŁOTYCH / PIĘĆ / po 86 86/125 z czyst[ey] grzy[wny] Kolońsk[skiey] / w Warszawie dnia 1º Maia- / 1830.



Banknot pięćdziesięciozłotowy z roku 1830, z napisem: BANK POLSKI / wypłaci Okazicielowi w srebrze ZŁOTYCH PIĘĆDZIESIĄT po 86 86/125 z czyst[éj] grzyw[ny] Kolońs[kiej.]: / w Warszawie dnia 1º Maia 1830.



Banknot stuzłotowy z roku 1830, z napisem: BANK POLSKI / wypłaci Okazicielowi w srebrze Zł[otych] p[olskich]: STO po 86 86/125 z czystéj grzywny Kolońs[kiej]: / w Warszawie dnia 1º Maia 1830.


            W roku 1841 Bank Polski wprowadził do obiegu banknoty z napisami w języku rosyjskim i polskim. Były to emisje oparte już na rosyjskim standardzie srebrnego rubla, według zasad reformy Cancrina.


Banknot Banku Polskiego z roku 1841, z napisem po rosyjsku i po polsku: Bank Polski / wypłaci okazicielowi/ trzy / ruble srebrem / według stopy po 22 36/44 z czystego funta wagi rossyiskiey.


Banknot Banku Polskiego z roku 1844, z napisem na awersie po rosyjsku i po polsku: BANK POLSKI WYPŁCI OKAZICIELOWI/ DZIESIĘĆ RUBLI SREBREM / WEDŁUG STOPY PO 22 34/45 Z FUNTA WAGI ROSS[yiskiey] CZYSTEGO SREBRA; i z napisami na rewersie w językach: angielskim, niemieckim i francuskim.



Banknot Banku Polskiego z roku 1858, z napisem na awersie po rosyjsku i po polsku: Bank Polski / wypłaci Okazicielowi/ TRZY RUBLE SREBREM / według stopy po 22 34/45 z funta wagi ross[yiskiey]: / czystego srebra.; i z napisami na rewersie w językach: rosyjskim, angielskim, niemieckim i francuskim.


            Bank Polski emitował banknoty dla Królestwa Polskiego do roku 1866, po czym został przekształcony w oddział banku petersburskiego. W roku 1870  został pozbawiony prawa emisji własnych banknotów i od tego czasu zajmował się wyłącznie operacjami finansowymi.



Banknot Banku Polskiego z roku 1847, z napisami po rosyjsku i po polsku: BANK POLSKI WYPŁACI OKAZICIELOWI / JEDEN RUBEL SREBREM / WEDŁUG STOPY PO 22 34/46 Z FUNTA CZYSTEGO SREBRA WAGI ROSSYI[skiey].

Poniżej – banknoty jednorublowe kolejnych emisji.










Monety Aleksandra I



Medal wybity w 1826 r. z powodu śmierci Aleksandra I, Av: ALEXANDER I. WSKRZESICIEL KROLEST: POLSK: 1815; Rv: DOBROCZYNCĘ SWOIEGO OPŁAKUIĄCA POLSKA. 1826.; brąz, Ø 26,44 mm.


            Wskrzesiciel Królestwa Polskiego – Aleksander I, imperator Rosji od roku 1801 i od Kongresu Wiedeńskiego król odrodzonej pod rosyjskim patronatem Polski, dekretem z 19 listopada 1815 roku wprowadził nowy, odrębny od rosyjskiego system monetarny, oparty na standardzie marki kolońskiej czystego srebra, ustalonym w roku 1766.    

            Podstawową jednostkę stanowił złoty polski, bity ze srebra próby 9½ łutowej (16 łutów = 100%), dzielący się na 30 groszy. Wprowadzono również monety bilonowe, oraz miedziane, a także okazałe złote królewskie, czyli monety ze złota o nominałach 50 zł (podwójny złoty) i 25 zł. Jeden zwykły złoty polski stanowił równowartość 15 kopiejek, a jeden grosz polski jako 1/30 część złotego odpowiadał wartością ½ kopiejki srebrem. Rubel to 6 złotych i 20 groszy.

            System monetarny przedstawiał się następująco:


            Jednocześnie na terytorium Królestwa Polskiego dopuszczono do obiegu ruble i kopiejki imperium rosyjskiego. W praktyce w obiegu pozostawały również monety państw ościennych, a monety polskie kursowały w zachodnich guberniach rosyjskich i w Wolnym Mieście Krakowie, który miał unię monetarną z Królestwem.

            Złote noszą na awersie popiersie króla z legendą: ALEXANDER I CESARZ SA[mowładny] W[szech] ROS[ji] KRÓL POLSKI. Na rewersie – dwugłowy orzeł cesarski, z orłem polskim na sobolowym płaszczu królewskim pod koroną. W otoku nazwa nominału i stopa mennicza.



Jeden złoty polski: 86 86/125 (monet) Z GRZ[ywny] CZ[ystej] KOL[ońskiej].



Dwa złote polskie: 43 43/125 (monet) Z GRZ[ywny] CZ[ystej] KOL[ońskiej].



Pięć złotych polskich: 17 211/625 (monet) Z GRZ[ywny] CZ[ystej] KOL[ońskiej].



Dziesięć złotych polskich: Z SREBRA KRAIOWEGO; moneta wartości talara.



Złoty królewski (25 złotych): 52 (monety) Z GRZ[ywny] CZ[ystej] KOL[ońskiej].



Podwójny złoty królewski (50 zł): 26 (monet) Z GRZ[ywny] CZ[ystej] KOL[ońskiej].


            Monety bilonowe nie miały swych odpowiedników w walucie rosyjskiej. Jednak ich produkcja, w przeciwieństwie do monet pełnowartościowych, była źródłem zysku menniczego. Bito je ze stopu 12 8/9 łuta miedzi i 3 1/9 łuta srebra (100% to 16 łutów).


Dziesięć groszy czyli ⅓ złotego.



Pięć groszy czyli ⅙ złotego.


            Monety miedziane fabrykowano w dwóch wersjach: Z MIEDZI KRAIOWEY i ze „zwykłej”. Z cetnara kolońskiego (51,44 kg) czystej miedzi bito 6 000 sztuk trzygroszówek lub 18 000 jednogroszówek.





Monety Mikołaja I do czasu Powstania Listopadowego


            Mikołaj I objął tron cesarski po śmierci brata Aleksandra I w roku 1825. W roku 1829 został koronowany w Warszawie na króla Polski. W Królestwie Polskim kontynuowano emisje tych samych nominałów. 

           Wizerunki na monetach bilonowych i miedzianych nie uległy zmianie. Nominały złotowe nosiły również nadal portret króla Aleksandra z inną legendą: ALEXANDER I CES[arz] ROS[ji] WSKRZESICIEL KRÓL[estwa] POL[skiego] 1815. 

           Na stronie, która stała się teraz awersem monet ze złota oraz dwuzłotówek i złotówek, zamiast orła umieszczono w polu oznaczenie nominału, zaś w otoku tytuły króla Mikołaja: MIKOŁAY I  CES[arz] WSZ[ech] ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY.







            Awersy monet pięcio i dziesięciozłotowych mają w polu cesarsko-królewskiego orła, pod nim oznaczenie nominału, w otoku legendę: MIKOŁAY I CES[arz] WSZ[ech] ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY.




Pieniądz Powstania Listopadowego

            Przejęcie władzy w Warszawie przez powstańców nie przyniosło zasadniczych zmian w dziedzinie mennictwa. Zaprzestano produkcji złotych królewskich i na wzór mennicy w Petersburgu wprowadzono emisję dukatów niderlandzkich z małym orzełkiem w miejscu znaku menniczego. Mennica warszawska biła zresztą takie dukaty również po upadku Powstania.




Dukaty „niderlandzkie” z mennicy warszawskiej, z datą 1831.


            Pozostałe monety mennica produkowała według ustaleń z roku 1815. W styczniu 1831 roku Sejm zdetronizował króla Mikołaja I, a mennica otrzymała polecenie wykonania nowych stempli, bez popiersia Aleksandra i z tradycyjnym polsko-litewskim herbem. 

           W marcu przystąpiono do produkcji nowych pięciozłotówek i dwuzłotówek. Awersy miały tradycyjną polsko-litewską tarczę herbową pod koroną, w otoku napis KRÓLESTWO POLSKIE, w polu rewersów oznaczenie nominału, w otoku monet srebrnych stopa mennicza i napis: ROKU 1831. Na obrzeżu monet pięciozłotowych umieszczono napis: BOŻE ZBAW POLSKĘ.



Pięć złotych z roku 1831; w otoku rewersu: 17 211/625 Z GRZYW[ny] CZYST[ey] KOL[ońskiey].



Dwa złote z roku 1831; w otoku rewersu: 43 43/125  Z GRZYW[ny] CZYST[ey] KOL[ońskiey].


            Znaczne jednak koszty prowadzenia rebelii wymogły wkrótce zmiany. W miarę wyczerpywania się, zgromadzonych jeszcze przed Powstaniem, zapasów srebra, Bank Polski, pod którego jednoosobowym zarządem znajdowała się teraz mennica polecił zaprzestania emisji srebrnych dwuzłotówek i pięciogroszówek. Bito nadal bilonowe dziesięciogroszówki i miedziane trojaki według standardu z roku 1815.




            Wkrótce zapasy srebra i miedzi wyczerpały się zupełnie i przystąpiono do rekwizycji srebra kościelnego, naczyń miedzianych a nawet dzwonów z brązu w zamian za asygnacje skarbowe z następującą deklaracją: 

            Za cztéry miesiące od daty wystawienia niniejszéy Assygnacyi, Kassa Jeneralna Królestwa  Polskiego wypłaci Okazicielowi summę Złotych Dwieście [lub: PIĘĆSET], wraz z procentem w stosunku Sześciu od sta rocznie. Assygnacye skarbowe zabezpieczone są na wpływie Zaległości Podatkowych i innych wszelkich, które podług Prawa Seymowego do dwóch lat mają pierwszeństwo, nawet przed długiem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Assygnacye te [zatem] przyjmowane będą w tychże zaległościach [Podatkowych i wszelkich innych pochodzących z lat i rat upłynionych].






            Od kwietnia mennica warszawska produkowała już tylko dziesięciogroszówki prawie bez dodatku srebra, w ilości około 120 000 monet na dobę.




            Zaprzestano też wymiany przedpowstaniowych banknotów na monety, gdyż brak było na nie pokrycia w srebrze. Brak monet srebrnych i niechęć do przyjmowania banknotów bez pokrycia, spowodował konieczność drukowania biletów zdawkowych. W lipcu i sierpniu drukarnia bankowa wyemitowała 735 tys. sztuk biletów jednozłotowych.




            Po upadku Powstania wznowiono wymianę na srebro pieniędzy papierowych emitowanych przez Bank Polski. Przyjmowano też bez przeszkód do roku 1838 powstańcze monety. Oblicza się, że w roku 1831 wybito 15 mln monet i wydrukowano 30 mln złotych w pieniądzu papierowym.



 Moneta Królestwa po Powstaniu


            W roku 1832 Rząd Tymczasowy Królestwa przejął mennicę warszawską od Banku Polskiego. Rozpoczął się proces unifikacji monety polskiej z rosyjską. W roku 1836 na awersy monet wprowadzono nowego carskiego orła, ze świętym Jerzym na piersiach, oraz z tarczą herbową Polski, umieszczoną na lewym skrzydle orła, pośród pięciu innych herbów prowincji: Kazania, Astrachania, Syberii, Krymu i Finlandii. Z nazwy groszy usunięto słowo „polskie”; odtąd były to po prostu – grosze.







            Emisje zdawkowych monet groszowych kontynuowano do 1865 roku, z niezmienioną datą: 1840 lub 1841. Do tego czasu wyprodukowano ponad 56 mln sztuk monet dziesięciogroszowych. W obiegu pozostały do roku 1891.

            W roku 1833 wprowadzono nową jednostkę wagową: funt rosyjski, którym zastąpiono dotychczasową grzywnę kolońską. Od tego czasu monety Królestwa stanowią część systemu rosyjskiego, który wyglądał następująco:

Jednostki wagowe:

Stopa mennicza i nominały:



            Już w roku 1832 wprowadzono do obiegu srebrną dwujęzyczną i dwunominałową monetę jednozłotową w systemie funtowym, równą piętnastu kopiejkom. W roku następnym powstają w Petersburgu monety o nominałach 2 złote, 5 złotych i 10 złotych, a także dwudziestozłotowa moneta złota, odpowiadająca trzem rublom.



Złotówki z mennicy w Petersburgu, z rosyjskim oznaczeniem stopy menniczej: ЧИСТАГО СЕРЕБРА 60 ¾ ДОΛИ – czystego srebra 60 i ¾ doli.



Pięć i dziesięć złotych z mennicy w Petersburgu.



Dwadzieścia złotych z mennicy w Petersburgu.


            Od roku 1834 produkcję monet dwunominałowych podejmuje również mennica warszawska. Monety te różnią się od monet petersburskich jedynie znakiem menniczym M-W (Mennica Warszawska), umieszczonym po bokach ogona orła.









            W latach 30. w imperium doprowadzono do katastrofalnego deficytu budżetu państwa i do załamania się całego systemu monetarnego opartego na rublu papierowym. W Rosji przystąpiono do gromadzenia zapasów srebra, by rubla asygnacyjnego zastąpić realną srebrną monetą rublową. Jak opisano to powyżej, gruntowną reformę monetarną przeprowadził w latach 1839-1843 minister finansów Rosji Georg von Cancrin.

            Główną jednostką monetarną Królestwa, tak jak i w Rosji staje się srebrny rubel, a mennica warszawska zostaje podporządkowana Petersburgowi i począwszy od roku następnego przystępuje do produkcji nowych obiegowych monet rosyjskich: złotych półimperiałów, oraz srebrnych rubli i połtin, oznaczonych literami M-W pod łapami orła.





            Nowa rachuba zakłada, że złotówka równa się połtinie (50 kopiejek). Powstają więc dwie „przejściowe” monety dwunominałowe, dostosowane z jednej strony do podziału rubla na tradycyjnych sto kopiejek, z drugiej do nowego podziału złotówki nie na trzydzieści, ale również na sto groszy.

           Nowe monety to: 25 kopiejek, czyli 50 groszy (1 ⅔ starego, trzydziestogroszowego złotego) i 20 kopiejek, czyli 40 groszy (1 ⅓ złotego). Produkcja przejściowych monet trwa do roku 1850. Są to już ostatnie odrębne monety Królestwa Polskiego.





            W roku 1850 mennica warszawska zaprzestaje produkcji monet rublowych. Odtąd produkuje tylko monety miedziane o nominałach: połuszka, dienieżka, 1 kopiejka, 2-, 3- i 5 kopiejek, ze znakiem menniczym B-M (Варшавская Монета – Warszawskaja Monieta).







            W roku 1867 mennica zostaje ostatecznie zamknięta, a jej wyposażenie przewiezione do Petersburga. Do czasów I wojny światowej monetą obiegową w Królestwie Polskim jest waluta rosyjska. Rosyjską monetę piętnastokopiejkową ludność nazywa dalej złotówką.



 „Złotówki” z roku 1867, z mennicy w Petersburgu.

           
            Monety z mennic rosyjskich, z roku 1867:






Marka Królestwa Polskiego

            W roku 1915 wojska rosyjskie wycofały się z Królestwa Polskiego, ustępując przed Niemcami. Na terenach zajętych przez nowego protektora utworzono tzw. Generał-Gubernatorstwo Warszawskie.

            5 listopada 1916 roku proklamowano nowe Królestwo Polskie. Wkrótce też przystąpiono do tworzenia nowej waluty. W sprawie tej rozpoczęła się publiczna dyskusja. Zgodzono się co do tego, że nowa jednostka będzie się dzielić na sto części, a jej wartość będzie odpowiadała połtinie, i będzie zbieżna z austriacką koroną. Najwięcej poruszenia wywołała nazwa; proponowano: „kościuszko”, „sarmat”, „lech”, „pol”, „polonia”, „piast”, „setnik” (od podziału na sto części), i oczywiście – „złoty”.

            W grudniu 1916 roku rząd Królestwa powołał natomiast do życia Polską Krajową Kasę Pożyczkową, filię banku Rzeszy, która otrzymała prawo emisji nowej waluty – marki, zrównanej z marką niemiecką, dzielącej się na sto fenigów. Wkrótce przystąpiono do produkcji banknotów i monet fenigowych.



Pół marki polskiej z grudnia 1916 roku, z napisem: Rzesza Niemiecka przyjmuje odpowiedzialność za spłatę Biletów Kasy Pożyczkowej w Markach Niemieckich po cenie nominalnej. W jednej wersji: Zarząd jenerał-gubernatorstwa warszawskiego; w innej: …Generał-Gubernatorstwa…


            Marka polska stała się środkiem płatniczym z dniem 26 kwietnia 1917 roku. Nowa waluta miała takie samo prawo obiegu jak marka niemiecka, bez jakiejkolwiek różnicy kursu. Banknoty otrzymały gwarancję banku Rzeszy do wysokości miliarda marek. Wszystkie banki niemieckie przyjmowały marki polskie bez żadnych zastrzeżeń.



            Centralnym elementem nowego pieniądza papierowego był biały orzeł z koroną na czerwonym polu. Wszystkie napisy były po polsku. Marki wydawane były nie przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową, lecz przez „Zarząd Generał-Gubernatorstwa Warszawskiego”. Emitowano następujące nominały: ½, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 1000.



            Do 11 listopada 1918 roku wyprodukowano ich na kwotę 880 mln. Marki nazywano „notami Kriesa” od nazwiska gubernatora, którego podpis widniał na banknotach. W tym czasie ceny wolnorynkowe wzrosły siedemnastokrotnie w porównaniu do roku 1914.









            Monety o nominałach: 1, 5, 10 i 20 fenigów produkowano w mennicy w Stuttgarcie  z żelaza lub cynku. Po jednej stronie – stylizowany orzeł z koroną, umieszczony pod koroną; po drugiej – oznaczenie nominału i data: 1917 lub 1918; w otoku napis: KRÓLESTWO POLSKIE.





II Rzeczypospolita


 Marka polska Rzeczypospolitej

            We wrześniu 1917 roku została powołana Rada Regencyjna Królestwa Polskiego, jako formalnie najwyższa tymczasowa władza. W dniu 7 października 1918 r. Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Polski, a w listopadzie przekazała swą władzę w ręce Józefa Piłsudskiego.

            W tym czasie nie było ani jednolitej administracji, ani ustawodawstwa, ani aparatu skarbowego, ani pieniądza. Podstawowe produkty przydzielane były według systemu kartkowego.




            W Królestwie kursowały wciąż marki polskie i fenigi, w Wielkopolsce i na Pomorzu notgeldy i  marki niemieckie, za Bugiem carskie ruble, na Białostocczyźnie i Wileńszczyźnie – „ost kopiejki” i „ost ruble” oraz „ost marki” niemieckiej Wschodniej Kasy Kredytowej (Darlehnskasse Ost), a także ukraińskie hrywny i karbowańce, w Galicji – korony i halerze.



Reichsbanknote z 30 listopada 1918 roku.



Dwieście koron Austriacko-Węgierskiego Banku z 27 października 1918 roku.



Sto rubli. Rosyjski państwowy bilet kredytowy z 1918 roku, z informacją, że bank państwowy wymienia kredytowe bilety na złotą monetę bez ograniczenia sumy, i że wymiana ta zabezpieczona jest całym majątkiem państwa. Dowód na trafność przysłowia, że „papier wszystko przyjmie”.



Żelazne ”ost kopiejki” z napisem niemieckim: „Obszar naczelnego dowództwa Wschód”, wybite dla Białostocczyzny i Wileńszczyzny w mennicy w Hamburgu.



Darlehnskassenschein: papierowe „ost” kopiejki datowane 17 kwietnia 1916  r. w Poznaniu.



Darlehnskassenschein: „ost-ruble” datowane 17 kwietnia 1916  r. w Poznaniu i „ost-marki” datowane 4 kwietnia 1918 r. w Kownie.



Państwowy bilet kredytowy (державний кредитовий білет – derżawnyj kredytowyj bilet); sto hrywien Republiki Ukraińskiej (Українсъка Народна Республіка – Ukraijnska Narodna Respublika) z 1918 r. z informacją, że 1 hrywna zawiera 8,712 doli czystego złota, i że bilet kredytowy obiega na równi ze złotą monetą. „Papier wszystko przyjmie”.



Bilet kredytowy pięćset hrywien Republiki Ukraińskiej z 1918 roku.



Znak skarbu (знак державної скарбниці) efemerycznego państwa ukraińskiego (Українска Дерьжава) z 1918 roku na sto karbowańców z informacją, że obiega na równi z biletami kredytowymi.


            W obiegu na ziemiach polskich były także ogromne ilości bonów i pieniędzy zastępczych, szczególnie w Małopolsce, emitowanych przez majątki ziemskie, sklepy, apteki, lokale gastronomiczne, towarzystwa ubezpieczeniowe, organizacje społeczne, zarządy miast i fabryki.












            Prawdziwym jednak pieniądzem były monety złote różnych państw europejskich, a także dolar amerykański, który od tej pory w czasach kryzysu zawsze był drugą walutą Polski.



Srebrne jednodolarówki z 1904 roku.




Studolarówki z 1914 roku.


            Ujednolicenie spraw monetarnych spadło na barki nowo powołanego Ministerstwa Skarbu, któremu na razie podlegały tylko ziemie Królestwa Polskiego. Na początku 1919 roku Ministerstwo objęło swym zarządem Podlasie i Białostocczyznę, w kwietniu zabór austriacki. Dopiero w listopadzie następnego roku województwa wschodnie, w styczniu 1922 r. Wielkopolskę i Pomorze, w marcu tego roku Wileńszczyznę, a w połowie roku część Śląska, która znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej, gdzie jednak waluta niemiecka pozostała w obiegu do listopada 1923 roku.

            Jeszcze pod koniec roku 1918 na podstawie dekretu Naczelnika Piłsudskiego państwo przejęło Polską Krajową Kasę Pożyczkową, uznając ją za tymczasowy bank emisyjny, do czasu powołania Banku Polskiego. Podjęto też decyzję o utrzymaniu w obiegu marek polskich, „gwarantowanych przez Rzeszę Niemiecką” i ustalono, że dalsza emisja marek będzie prowadzona na odpowiedzialność państwa polskiego, które zobowiązuje się do ich wymiany na przyszłą nową walutę polską. Ustalono, że waluty Rosji i Austrii będzie się wymieniać na marki w relacji:

1 rubel = 2,16 marki polskiej
1 korona = 0,7 marki polskiej
           
            Jednak aż do 1920 roku ceny w byłym Królestwie były podawane w rublach. W styczniu 1919 roku sejm podjął uchwałę o nowej emisji marek na kwotę 500 mln. Pieniądz ten jednak nie miał pokrycia, a jedynym zabezpieczeniem były zobowiązania sejmu. Wobec tego, że niemiecki zarząd Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej przezornie wywiózł matryce banknotów z tekstem, że ich gwarantem jest Rzesza, sporządzono na ich wzór nowe, z odpowiedniejszym do sytuacji napisem:

Państwo Polskie przyjmuje odpowiedzialność
za wymianę niniejszego biletu na przyszłą
polską walutę według stosunku, który dla marek
polskich uchwali Sejm ustawodawczy. (Dekret
z dnia 31 Grudnia 1918 roku).
Warszawa, dnia 15 stycznia 1919 r.
Dyrekcja Polskiej Krajowej Kasy
Pożyczkowej

            Tak więc pierwszym pieniądzem niepodległej Polski stał się banknot 500-markowy wyemitowany z datą 15 stycznia 1919 roku. Od swojego pierwowzoru różni się zasadniczą informacją, że teraz Państwo Polskie, zamiast Rzeszy Niemieckiej bierze odpowiedzialność za tę emisję. I, że nie przyjmuje ono odpowiedzialności za wymianę po cenie nominalnej, ale jedynie według stosunku, który dla marek polskich uchwali Sejm ustawodawczy. Stosunek ten mógł być dowolny.


Pierwszy pieniądz II Rzeczypospolitej – 500 marek polskich z 1919 roku.


            Powstała sytuacja, w której za jedną część pieniądza znajdującego się w obiegu odpowiadało państwo niemieckie, a za drugą – państwo polskie, które przy tym nie dawało żadnych istotnych gwarancji. Skutkiem tego „noty Kriesa” masowo wywożono do Niemiec, aby tam wymienić je „po cenie nominalnej”. Wartość marek gwarantowanych przez przyszłą uchwałę sejmu spadła o połowę w stosunku do marek gwarantowanych przez Rzeszę. Świadczy to nie najlepiej o zaufaniu ludności do niepodległego państwa. Jednak już wkrótce hiperinflacja w Niemczech położyła kres takim walutowym spekulacjom.



Reichsbanknote z roku 1923 o nominale 5 000 000 000 000 (pięć bilionów) marek.


            Inflacja nie ominęła też Polski, której wydatki przekraczały wielokrotnie dochody, a emitowanie pieniądza papierowego bez pokrycia powiększało tylko ciągle deficyt budżetowy. Wartość marki polskiej wkrótce zaczęła gwałtownie spadać, co będzie najwyraźniej widać po nominałach emitowanych ciągle nowych banknotów. Na razie jednak nic nie zapowiadało kryzysu.

            W miesiąc po emisji pierwszego banknotu pojawia się 100 marek polskich nowego typu z wizerunkiem Kościuszki.




            W maju 1919 r. ukazują się cztery banknoty: 1 marka z orłem, 5 marek z Bartoszem Głowackim, oraz 20 i 1000 marek z Kościuszką.







            W sierpniu pojawiają się nowe banknoty o nominałach: 1, 20 i 500 marek z Królową Jadwigą oraz 5, 10, 100 i 1000 marek z Kościuszką.










            W roku następnym dołącza do tej serii banknot ½ marki (Kościuszko) i 5000 marek (Jadwiga – Kościuszko), ogromnych rozmiarów.




            W dwa lata później ceny detaliczne rosną w tempie 50% miesięcznie. Potrzebne są już nominały: 10 000 i 50 000 marek; w roku 1923 – 100 000, 250 000, 500 000, 1 000 000, 5 000 000 i 10 000 000 marek i dodatkowo „przekazy” na 50 000 000 i 100 000 000 marek.





            Postęp inflacji obrazuje tabela:








Najwyższy nominał inflacyjny – dziesięć milionów marek polskich z roku 1923.






Złoty złoty

            W grudniu 1923 roku nowo utworzonemu rządowi Władysława Grabskiego powierzono zadanie opanowania trwającej od czerwca hiperinflacji. W styczniu 1924 r. sejm uchwalił ustawę o reformie walutowej.

            Nową walutą będzie złoty równy stu groszom, o wartości 9/31 grama złota (0,2903 g) próby 0,900, odpowiadający frankowi szwajcarskiemu. W złocie będzie się wybijać monety o nominałach 10, 20, 50 i 100 złotych na rachunek państwa lub dla osób, które dostarczą złoto do mennicy. 

            Ze srebra próby 0,900 powstaną monety pięciozłotowe, a ze srebra próby 0,750 – dwuzłotówki i złotówki. Nominały 50, 20 i 10 groszy będzie się produkować z niklu, a 5 groszy, 2 grosze i grosz – z brązu. Likwidacji ulega Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, a jedynym emitentem pieniądza staje się nowo utworzony jako spółka akcyjna Bank Polski. 

            W kwietniu Bank Polski SA rozpoczyna działalność. W mennicach europejskich i amerykańskiej zamawia monety o wartości około 180 mln złotych. Ustala początek obiegu nowej waluty na 28.04.1924, a termin wycofania marek z obiegu na 31.05.1925 r. 

            Zamiast monet wprowadza tymczasowo do obiegu zastępcze bilety zdawkowe. Ustala stały kurs dolara na 5 zł 18 gr i pokrycie w złocie i walutach twardych dla banknotów w wysokości 30%. Wreszcie na banknoty złotowe i bilety zdawkowe wymienia 543 tryliony marek polskich, po kursie 1 zł = 1 800 000 marek. Zebrane marki polskie ważą… 600 ton. Szacuje się, że w tym czasie w Polsce, w obiegu jest do 100 mln dolarów.

            W roku 1925 Bank Polski wstrzymuje wymianę drobnych monet na banknoty. Powstaje sytuacja, w której w obiegu znajdowały się dwa rodzaje pieniądza: wymienialny (banknoty, srebro) i niewymienialny (bilety zdawkowe oraz monety niklowe i brązowe). Sytuację pogarsza jeszcze wojna celna z Niemcami. Wartość złotego spada. We wrześniu 1927 r. dolar, zamiast ustalonych 5,18 zł, kosztował 8,93 zł. Zbankrutowało 31 banków prywatnych. 

            W roku 1927 dokonano dewaluacji złotego o 42%. Od tej pory 1 frank szwajcarski wart był 1,72 zł, a 1 złoty odpowiadał 0,1687914 g złota. Pokrycie w złocie i walutach dla banknotów zwiększono do 40%. Wartość złotego utrzymała się do końca II Rzeczypospolitej, działo się to jednak kosztem ciągłego wzrostu deficytu budżetowego.

            W dwa lata później załamał się amerykański system pieniężny, Wielka Brytania, a potem inne kraje zawiesiły funkcjonowanie waluty złotej. Oficjalna cena złota w USA skoczyła z 20,67 $ za uncję do 35 $. W roku 1934 dokonano drastycznej dewaluacji waluty amerykańskiej. Od tej pory dolar kosztował w Polsce 5,30 zł. W czasie kryzysu w rękach prywatnych znalazły się monety złote różnych państw na kwotę 330 mln zł.



1. 20 dolarów „double-eagles” z roku 1899, bite w latach 1849-1907.
2. 20 dolarów „double-eagles” z roku 1927, bite w latach 1907-1933.
3. 10 dolarów „gold eagles” z roku 1894,  emitowane w latach 1866-1907.
4. 2 ½ dolara „quarter-eagles”  z roku 1909, emitowane w latach 1908-1915, 1925-1929.
5. 20 franków szwajcarskich z roku 1933, bite w latach 1897-1935, 1947, 1949.
6. Suweren (Sovereigns) brytyjskiej królowej Wiktorii z datą 1898, bity w latach 1913-1915.
7. Suweren Jerzego V z roku 1914, emitowany w latach 1911-1935.
8. 20 franków francuskich z roku 1874, emitowane w latach 1871-1898.
9. 20 franków francuskich z roku 1912, emitowane w latach 1899-1914.


            W roku 1936 wprowadzono zakaz handlu złotem i walutami obcymi. W roku 1938 nałożono obowiązek odsprzedawania Bankowi Polskiemu wierzytelności zagranicznych. Bank przystąpił także do skupowania z rąk prywatnych złotych monet.

            Wkrótce sytuacja polityczna Polski spowodowała destabilizację monetarną. Po aneksji Austrii przez Niemcy – wycofano z banków 100 mln zł. Po Konferencji Monachijskiej – 400 mln. Po zaanektowaniu przez Polskę Zaolzia – 500 mln. 

           Wszystkie te pieniądze znalazły się teraz w obiegu. Banknoty wymieniano na monety, które z obiegu znikały. Bank Polski wypuszczał kolejne emisje banknotów, zupełnie już bez pokrycia, nie tylko w złocie i walutach, ale również w towarach na rynku. W dniu kapitulacji Polski w 1939 roku w obiegu znajdowało się około trzech miliardów złotych. Ile było wtedy w Polsce dolarów – nie wiadomo.


Dwadzieścia dolarów z roku 1928.



Bilety zdawkowe

            Cofnijmy się jednak do roku 1924. Najpilniejszą sprawą reformy wprowadzającej nową walutę stało się zapewnienie drobnych nominałów, niezbędnych w codziennym użytku. Ponieważ cykl produkcji monet okazał się zbyt długi, wprowadzono do obiegu tymczasowe bilety zdawkowe. 

           Dla najmniejszych nominałów wykorzystano zapas banknotów markowych, zalegających w skarbcu: na przeciętym na pół banknocie półmilionowym nadrukowano rycinę przyszłej monety groszowej, na połówce banknotu dziesięciomilionowego – pięciogroszowej. W ten sposób powstały jedno i pięciogroszówki „lewe” i „prawe”.



Jednogroszowy bilet zdawkowy z roku 1924, „lewy”; awers i rewers.


Pięciogroszowy bilet zdawkowy z roku 1924; „lewy” i „prawy”; awersy i rewersy. Oczywiście dwie połówki nie są częścią tego samego przeciętego banknotu.


            Bilety o wyższych nominałach zaprojektowano specjalnie: 10 groszy miało wizerunek przyszłej monety i kolumnę Zygmunta, 20 groszy: monetę i pomnik Kopernika, 50 groszy: monetę i pomnik księcia Józefa.





            W roku 1925 wprowadzono również do obiegu bilety zdawkowe o nominałach 5 złotych i 2 złote. Bilety zdawkowe nie miały żadnego pokrycia, prócz zobowiązania wypisanego na ich rewersie. Postanowiono połowę z nich wymienić na banknoty, a drugą połowę na monety zdawkowe. Akcję wymiany zakończono w 1930 roku.





Grosze

            Przy pomocy biletów zdawkowych społeczeństwo zostało wyedukowane jak monety wyglądają i jaką mają siłę nabywczą, toteż ukazanie się w obiegu monet właściwych było już tylko naturalną koleją rzeczy. Mennica warszawska już w roku 1924 wyprodukowała pierwszą partię monet z brązu o nominałach 2 grosze i 5 groszy.



            Do pozostałych monet groszowych w kraju przygotowano tylko stemple, a produkcję ich powierzono zakładom w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Austrii i Holandii. W praktyce grosz, dwa i pięć groszy bito z miedzi, brązu lub mosiądzu; resztę nominałów groszowych z niklu.





Srebrne złote

            Również w roku 1924 wprowadzono do obiegu pierwsze srebrne monety jedno i dwuzłotowe, z wizerunkiem znanym z biletów zdawkowych.




            Pojawiają się również monety pięciozłotowe, bite jednakże w symbolicznych nakładach:




            W roku 1929 wprowadzono do obiegu, zamiast srebrnej, złotówkę z niklu.




            Trzy lata później wchodzą do obiegu nowego typu monety dwu i pięciozłotowe oraz nowy nominał – dziesięć złotych.



            Dwa lata później ukazują się monety z popiersiem Józefa Piłsudskiego, a w roku 1936 z „Darem Pomorza”.





            W złocie realizacji doczekały się monety o nominałach 10 i 20 złotych. W praktyce jednak nigdy nie znalazły się w obiegu. Z okazji dziewięćsetnej rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego wybito na zamówienie państwowe 50 350 dziesięciozłotówek i 27 240 dwudziestozłotówek z wizerunkiem króla.





Papierowe złote

            Natomiast banknoty złotowe były już gotowe od roku 1919. W kwietniu roku 1919 sejm podjął uchwałę o tym, że przyszłą walutą będzie właśnie złoty. Wtedy to władze zleciły za granicą druk banknotów o złotowych nominałach. Aż do 1924 roku leżały one w bankowych sejfach. W kwietniu nominały od jednego złotego do pięciuset złotych puszczono w obieg i zlecono dodruk w polskich drukarniach pięcio, dziesięcio i dwudziestozłotówek według takich samych wzorów.



Jeden złoty z datą 28 lutego 1919; w obiegu od 1924 do 1928 roku.




Dwa złote z datą 28 lutego 1919; w obiegu od 1924 do 1928 roku.



Pięć złotych z datą 28 lutego 1919 i 15 lipca 1924; w obiegu od 1924 do 1925 roku.



Dziesięć złotych z datą 28 lutego 1919 i 15 lipca 1924: w obiegu od 1924 do 1925 roku.



Dwadzieścia złotych z datą 28 lutego 1919 i 15 lipca 1924: w obiegu od 1924 do 1925 roku.




Sto złotych z datą 28 lutego 1919; w obiegu od 1924 do 1940 roku.



Pięćset złotych z datą 28 lutego 1919; w obiegu od 1924 do 1940 roku.



Tysiąc złotych z datą 28 lutego 1919. Banknot nie wszedł do obiegu ze względu na zbyt wysoki nominał.


            W roku 1925 pojawił się nowy banknot pięćdziesięciozłotowy, stanowiący początek ujednoliconej graficznie serii.



Pięćdziesiąt złotych z datą 1 września 1929; w obiegu do 1940 roku. Na rewersie budynki Banku Polskiego: z XIX wieku i współczesny.


            Rok później ukazało się dziesięć złotych i dwadzieścia złotych. Emisję tej serii ponowiono w 1929. Nowa dwudziestozłotówka stała się ulubionym nominałem fałszerzy. Wszystkie te banknoty wycofano z obiegu do roku 1931.



Dwadzieścia złotych z datą 1 marca 1926 i awers banknotu z 1 września 1929;  wkrótce wycofane z obiegu.



Dziesięć złotych z datą 20 lipca 1926 roku; w obiegu do roku 1937.



Dziesięć złotych z datą 20 lipca 1929.



Pięćdziesiąt złotych z datą 1 września 1929.


            W roku 1931 wprowadzono nowy banknot dwudziestozłotowy, który również wkrótce został wycofany z obiegu ze względu na liczne fałszerstwa.



Dwadzieścia złotych z datą 20 czerwca 1931; wkrótce wycofane z obiegu.


            Nowa stuzłotówka wchodzi do obiegu w roku 1934.



Sto złotych z datą 2 czerwca 1932; w obiegu do roku 1940.


            Trzy lata później wprowadzony zostaje czwarty już z kolei banknot dwudziestozłotowy. Zbliża się jednak nieuchronnie wojna. Jego obieg trwa trzy lata.



Dwadzieścia złotych z datą 11 listopada 1936 roku.


             W roku wybuchu wojny, wchodzą do obiegu banknoty niskonominałowe. Przygotowane jeszcze w roku 1930: pięć złotych oraz dwa złote z datą 26 lutego 1936 i „bilet państwowy 1 złoty” z datą 1 października 1936. Wszystkie banknoty II Rzeczypospolitej zostały wycofane z obiegu w 1940 roku.



Pięć złotych z datą 2 stycznia 1930 roku; w obiegu od 1939 do 1940 roku.



Dwa złote z 26 lutego 1936 roku; w obiegu od 1939 do 1940.



Bilet państwowy 1 złoty.



Druga wojna światowa


            Na początku września 1939 roku Bank Polski z całym swoim zapasem złota i twardej waluty ewakuuje się za granicę. W październiku, po dwóch tygodniach walk, Polska zostaje znów podzielona pomiędzy Rosję i Niemcy, a także – o czym nie pamiętamy – Słowację i Litwę.

            Pomorze, Śląsk, Wielkopolska, ziemia łódzka, Suwalszczyzna, północno-zachodnie Mazowsze, zachodnia część województw krakowskiego i kieleckiego stają się częścią Niemiec. Tereny na wschód od Bugu – Związkiem Radzieckim, okręg wileński anektuje Litwa, a polski Spisz (wraz z terenami zagarniętymi przez Polskę w 1938 r.) i Orawę – Słowacja.

            Na podstawie dekretu Hitlera z października 1939 r. na pozostałych ziemiach Polski zostaje utworzone: Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete, Generalne Gubernatorstwo dla zajętych terenów polskich, podzielone na dystrykty: krakowski, lubelski, radomski i warszawski. Po agresji Niemiec na ZSRR, powstaje dystrykt galicyjski z województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego.


 Pieniądz ziem włączonych do Trzeciej Rzeszy

            Na ziemiach włączonych do Rzeszy przeprowadzono niezwłocznie wymianę złotych na reichsmarki bez ograniczeń w stosunku 1 zł = 50 fenigów. Do roku 1945 obowiązywała tu waluta III Rzeszy.











Pieniądz ziem zaanektowanych przez ZSRR 

            Na ziemiach zaanektowanych przez Związek Radziecki ustalono kurs wymiany złotego do rubla w stosunku 1:1, pomimo tego, że wartość nabywcza złotego była czterokrotnie wyższa. Ludność, zamiast wymieniać złote na ruble, wykupywała możliwe jeszcze do nabycia towary. Do końca 1939 roku złoty przestał być prawnym środkiem płatniczym. Przez pewien okres umożliwiono jednak wpłacanie kwot do 300 zł na konta czekowe i książeczki oszczędnościowe.

            Po wkroczeniu na te tereny armii niemieckiej wymieniano z powrotem ruble na złote, tym razem na złote Banku Emisyjnego w Polsce w stosunku 1 rubel = 20 groszy. Później, po odparciu niemieckiej ofensywy pieniądzem polskich ziem wschodnich z powrotem stała się waluta radziecka. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pieniądzem tych ziem został rubel białoruski i ukraińska hrywna.





            Lata po abdykacji Mikołaja II charakteryzowały się w Rosji skrajnym rozchwianiem systemu monetarnego, hiperinflacją i rosnącym deficytem budżetu, który w roku 1920 wyniósł ponad bilion rubli. W obiegu znajdowały się carskie banknoty i różne papiery wartościowe oraz rewolucyjne wynalazki: kierenki (керенки; казначейские знаки) – czyli znaki skarbowe, sowznaki (совзнаки; расчётные знаки РСФСР, денежные знаки РСФСР i СССР) – czyli znaki rozliczeniowe i znaki pieniężne oraz tzw. dumskie dieńgi (думские деньги; кредитные билеты) – czyli bilety kredytowe Dumy Państwowej, pierwszego rosyjskiego parlamentu.



Dumska dieńga – bilet kredytowy dwieście pięćdziesiąt rubli Rządu Tymczasowego z symboliką „Nowej Rosji”: orłem z opuszczonymi skrzydłami i… swastyką. Banknot wprowadzony do obiegu w kwietniu 1917 r.



Bilet kredytowy Rządu Tymczasowego tysiąc rubli już bez orła, ale ze swastyką jako głównym godłem. Na rewersie – pałac Tawriczeski (Таврический дворец) w Piotrogrodzie, siedziba pierwszego rosyjskiego parlamentu – Dumy Państwowej. Stąd nazwa banknotów tej emisji: dumskie dieńgi (pieniądze Dumy). Banknot wprowadzony do obiegu w kwietniu 1917 r.



Kierenki – znaki skarbowe Rządu Tymczasowego na dwadzieścia rubli, zwane tak od nazwiska premiera (A. F. Kiereńskiego) wyemitowane we wrześniu 1917 r. Drukowane przez wszystkie walczące w wojnie domowej strony (w tym i przez Bolszewików) w oficjalnych bankach oraz w polowych i fałszerskich drukarniach. Bardzo łatwe do podrobienia ze względu na brak numeracji, dat i podpisów. Do października 1922 r., kiedy to wycofano kierenki z obiegu. wydrukowano ich na ponad 22 miliony rubli.



Kierenki. Znaki skarbowe na czterdzieści rubli.



Kierenki były drukowane w arkuszach  po 40 sztuk. W miarę postępującej hiperinflacji, płacono całymi, niepociętymi arkuszami.

            Władze sowieckie próbowały ratować sytuację denominacjami bezwartościowego papierowego rubla i wprowadzaniem coraz to nowych rodzajów banknotów.


Sowznak – znak rozliczeniowy Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej z 1919 r. na sto rubli. „Zabezpieczony całym dobytkiem Republiki”.



Sowznak – znak rozliczeniowy na pięć tysięcy rubli z 1919 roku.



Sowznak na sto rubli z 1921 roku.



Sowznak – znak rozliczeniowy na sto tysięcy rubli z 1921 roku.




Sowznak – państwowy znak pieniężny sto rubli z roku 1922, z napisem na rewersie: Jeden rubel emisji 1922 [jest] równy dziesięciu tysiącom rubli wszystkich wcześniej wypuszczonych rodzajów i [jest] obowiązkowy do przyjmowania odpowiednio do tego nominału dla urzędów republiki i rozliczeń honorowych.



Sowznak – państwowy znak pieniężny dziesięć tysięcy rubli z roku 1922.



Państwowy znak pieniężny sto rubli z 1923 roku. Na rewersie napis: Jeden rubel 1923 roku jest równy jednemu milionowi rubli w znakach pieniężnych wycofanych z obiegu albo stu rublom w znakach pieniężnych 1922 roku.


            W końcu, w roku 1922 uchwalono na zjeździe partii komunistycznej, że polityka finansowa i ekonomiczna powinna opierać się na pieniądzu, zabezpieczonym pokryciem w złocie, co ureguluje obieg pieniądza. Powstał w związku z tym nowy rodzaj waluty: czerwoniec (червонец), odpowiadający imperiałowi, czyli złotej carskiej monecie o nominale 10 rubli. Jeden czerwoniec równał się jednemu zołotnikowi i 78,24 doli czystego złota, czyli 7,74 g.




Bilet bankowy jeden czerwoniec z 1922 roku z informacją, że jeden czerwoniec zawiera 1 zołotnik i 78,24 doli czystego złota, i że bilet podlega wymianie na złoto. Początek wymiany zostanie ustanowiony osobnym aktem.


            Bank Państwowy – Gosbank (Госбанк = Государственный банк) w tymże roku wyemitował bilety bankowe: 1, 3, 5, 10 i 25 czerwońców. W ten sposób powstała sowiecka „twarda” waluta, zabezpieczona w 25% pokryciem w złocie oraz w pieniądzu zagranicznym i w innych metalach szlachetnych, a w 75% towarami i wekslami. 




            Papierowe czerwońce traktowane były nie jak pieniądz obiegowy, ale jak papiery wartościowe sowieckiego establishmentu. Chociaż nigdy oficjalnie nie zadekretowano możliwości ich wymiany na złoto, to wymieniano je bez obaw na carskie złote ruble i odwrotnie, niekiedy z drobną dopłatą. Czerwoniec miał wtedy płynny kurs w stosunku do rubla. W roku 1922 cena rynkowa jednego papierowego czerwońca wynosiła 12500 papierowych rubli.



Trzy czerwońce. Bilet Państwowego Banku ZSRR z roku 1924. Trzy czerwońce zawierają 5 zoł[otników] 42,72 dol[e] (23,23 g) czystego złota. Bilet bankowy będzie podlegał wymianie na złoto. Początek wymiany zostanie ustanowiony osobnym aktem prawnym. Bankowe bilety zabezpiecza się w pełnym wymiarze złotem, drogocennymi metalami, zagraniczną twardą walutą i innymi aktywami Gosbanku.


            Równocześnie z banknotami wyemitowano również dla rozliczeń międzynarodowych złote monety o nominale czerwońca, odpowiadające dokładnie przedrewolucyjnemu imperiałowi (waga 8,6 g złota próby 900). Monety te obiegały również na terenie ZSRR. Niektóre jednak państwa nie chciały przyjmować monet z komunistyczną symboliką, więc w latach 1925-1927 wybito złote imperiały i półimperiały z podobizną cara Mikołaja II i datą „1911”.



Dziesięć rubli w złocie – jeden czerwoniec, z niezmienną datą 1923.


            Postęp w socjalistycznym gospodarowaniu wyeliminował w niedługim czasie potrzebę posiadania złotej monety, zarówno w rozliczeniach krajowych, jak i zagranicznych (za granicą płacono metalami szlachetnymi w sztabkach).

            W roku 1924 wprowadzono do obiegu państwowe bilety skarbu państwa nominowane w nowych „sowieckich” rublach. W roku następnym zunifikowano walutę: ustalono sztywny kurs papierowego czerwońca do rubla jak 1:10 i zakazano wywozu złotych monet za granicę oraz ich wwożenia do ZSRR.



Jeden rubel z 1937 roku z napisem, iż państwowe bilety skarbu państwa są zabezpieczone całym majątkiem ZSRR.





Jeden czerwoniec z 1937 roku z napisem, iż bilety bankowe są zabezpieczone złotem, drogocennymi metalami i innymi aktywami Banku Państwowego.








Pieniądz Wileńszczyzny


            W okręgu wileńskim zaanektowanym przez Litwę 28 października 1939 r. na mocy układu z okupującym ten teren od 17 września Związkiem Radzieckim dokonano niezwłocznie wymiany złotego na walutę litewską w relacji 1 zł = 0,5 lita (50 centów litewskich). Jednak tylko do kwoty stu złotych. Wkrótce jednak, bo w roku następnym – po aneksji Litwy przez ZSRR dokonano ponownej wymiany pieniądza. Tym razem litów na ruble w relacji 1 lit = 90 kopiejek. Taki stan utrzymał się na tych terenach do czasu rozpadu Związku Radzieckiego.



Litewskie centy.



Jeden, dwa, pięć i dziesięć litów.


            Pierwszym oficjalnym pieniądzem Litwy były „ost” marki niemieckiej Wschodniej Kasy Kredytowej (Darlehnskasse Ost) zwane na Litwie auksinas czyli „złoty“.

            W 1922 roku Sejm Litwy ustanowił Bank Litwy i wprowadził nową walutę – lita o równowartości 0,1504602 g złota, co odpowiadało ⅒ złotego dolara. Jedną trzecią część emisji pokrywały metale szlachetne, dwie trzecie – papiery wartościowe. Auksiny („ost” marki) były wymieniane na lity po kursie ustalanym co tydzień, początkowo 175:1.



Pięć litów z datą 1929.



Dziesięć litów z datą 1927.



Dwadzieścia litów z datą 1930.



Pięćdziesiąt litów z datą 1928.



Sto litów z datą 1928.



Tysiąc litów z datą 1924.



Słowackie halerze i korony


            We wrześniu 1939 roku wojska słowackie wkroczyły na polski Spisz, a wojska niemieckie na polską Orawę. 21 listopada 1939 r. na mocy układu Ribbentrop-Černák Orawa została przekazana Słowacji.

            Na Słowacji już na początku roku 1939 wycofano z obiegu wszystkie banknoty czechosłowackie poniżej 100 koron i wszystkie monety. Na banknotach o nominałach 100, 500 i 1000 koron nadrukowano napis: Slovenský štát i obiegały one (odpowiednio) do 1944, 1945 i 1942 roku.



W obiegu od 10.1.1939 do 31.5.1944.


            Korona czechosłowacka wymieniana była na słowacką w stosunku 1:1 i odpowiadała wartością koronie Protektoratu Czech i Moraw, stanowiąc ⅒ reichsmarki. (Od 1 października 1940 r. 11,62 korony słowackiej = 1 Reichsmarka.) 

            W 1945 r. korona słowacka była wymieniana na nową koronę czechosłowacką również w stosunku 1:1; na części zaś Spiszu i Orawy, które przyznano Polsce przeprowadzano wymianę korony słowackiej na złote Narodowego Banku Polskiego w relacji 1 korona = 2 złote, ale tylko do kwoty 250 koron.




            Pierwszą słowacką monetą wprowadzoną do obiegu w lipcu 1939 r. było niklowe 5 koron z głową Andrzeja Hlinki. W dniu wyborów prezydenta Słowacji ukazała się srebrna moneta 20 koron z wizerunkiem Józefa Tiso (prezydenta). W listopadzie 1939 r. wyemitowano 10 halerzy z widokiem Bratysławy zza Dunaju, w maju 1940 r. 20 halerzy z zamkiem w Nitrze. Ostatnią monetą pierwszej Słowacji było 50 koron z prezydentem Tiso, upamiętniające pięć lat istnienia Słowacji.



W obiegu od 23.10.1939 do 31.10.1945.



W obiegu od 9.12.1939 do 31.10.1945.



W obiegu od 18.12.1940 do 31.10.1945.



W obiegu od 1.9.1941 do 31.10.1945.



W obiegu od 26.10.1944 do 31.10.1945.



W obiegu od 17.8.1942 do 31.10.1945.




Pieniądz Generalnego Gubernatorstwa


            Na terenach Generalnego Gubernatorstwa pozostała w obiegu przedwojenna waluta polska. Monety srebrne szybko zostały wyłowione i ukryte na czarną godzinę. Okazało się również, że nawet cena niklu zawartego w złotówkach i monetach groszowych jest wyższa niż ich wartość nominalna. Wkrótce więc i monety niklowe zniknęły z obiegu.

           Finanse i bankowość były w ruinie. Instytucje kredytowe straciły płynność jeszcze przed wrześniem 1939 r., kiedy to większość depozytów bankowych została przez klientów wycofana. Po 1 września – kredytobiorcy przestali spłacać swoje zobowiązania. Z banków „zniknęło” złoto, dokumenty, zapasy gotówki, papiery wartościowe oraz matryce do drukowania banknotów. Aktywa w postaci kredytów straciły jakąkolwiek wartość.

           Ponieważ nie było dostatecznej ilości złotówek dla dokonywania większych płatności, władze okupacyjne zdecydowały już 23 września o powołaniu Kredytowych Kas Rzeszy Niemieckiej (Reichskreditkassen), które wyemitowały asygnaty nominowane w reichsmarkach. Ten pieniądz zastępczy (Reichskassenschein) miał identyczną wartość jak reichsmarki (2 zł = 1 Reichsmark). 








            Asygnaty te nie miały prawa obiegu na terenie Rzeszy, ale oddziały Reichsbanku wymieniały je bez ograniczeń na reichsmarki, które na terenie Generalnego Gubernatorstwa przestały być środkiem płatniczym 20 listopada 1939 r.

           Od 1 lutego 1940 r. Kasy Kredytowe zaczęły puszczać dodatkowo w obieg przedwojenne polskie banknoty stuzłotowe z nadrukiem niemieckim: Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete




            Jednak już 15 grudnia 1939 roku utworzono w Krakowie Bank Emisyjny w Polsce, którego zadaniem stało się dostosowanie emisji pieniądza do warunków wojennych. 8 kwietnia 1940 r. prawnym środkiem płatniczym na terenie Generalnego Gubernatorstwa stały się banknoty Banku Emisyjnego, nominowane w złotych, na które wymieniano banknoty przedwojenne w relacji 1:1. 

           Do 26 czerwca 1940 roku wymieniono prawie dwa miliardy przedwojennych złotych. Od tego dnia banknoty II Rzeczypospolitej utraciły swą wartość, reichsmarka stała się walutą dewizową, a pieniądzem papierowym Generalnego Gubernatorstwa zostały bilety Banku Emisyjnego w Polsce przy współudziale kursujących jeszcze dość długo asygnat Reichskreditkassen.



 „Góral” – pięćset złotych z datą 1 marca 1940 roku.


Sto złotych z datą 1 marca 1940 r. W obiegu od 8 kwietnia 1940 r. do 10 stycznia 1945 r. Na rewersie – budynek Banku Polskiego w Warszawie z roku 1828.


Sto złotych z datą 1 sierpnia 1941 r. W obiegu od 2 maja 1944 r. do 10 stycznia 1945 r. Na rewersie –  widok Lwowa z lotu ptaka.


           Nowe złote były drukowane w Wiedniu, Krakowie i w Warszawie. Ludność nazywała je „złotymi krakowskimi” lub „młynarkami” – od nazwiska Feliksa Młynarskiego, przedwojennego wiceprezesa Banku Polskiego a teraz prezydenta Banku Emisyjnego w Polsce. 

           To, że Niemcy pozwolili na istnienie tak ważnej polskiej instytucji z polską dyrekcją i polskojęzycznym pieniądzem, na którym było napisane, że jest on „w Polsce” – psuje niżej podpisanemu całą powojenną narracje o polakożerczych „nazistach”.







           W obiegu pozostały też przedwojenne monety groszowe. Władze Gubernatorstwa uzupełniały ilość monet zdawkowych poprzez bicie monet groszowych starymi stemplami w cynku.




            Nowymi monetami są: cynkowa pięciogroszówka, wybita polskimi stemplami z datą 1939, ale z dziurką oraz żelazne pięćdziesiąt groszy przygotowane jeszcze przez rząd RP na wypadek wojny, a teraz wprowadzone do obiegu.



Pięć groszy z 1939 r. z cynku – z dziurką i z dziurką niewybitą, emitowane w latach 1939-1942.


Żelazne 50 groszy.


            Po roku 1941 inflacja złotego wyeliminowała z rynku monety. Reglamentacja towarów spowodowała, że rynek został zdominowany przez handel wymienny, a prawdziwym pieniądzem Generalnego Gubernatorstwa stały się złote i papierowe dolary oraz złote ruble carskie.

            W styczniu 1940 r. dolar kosztował 65 zł, w listopadzie 1942 – 260 zł, w listopadzie 1943 – 460 zł, a w styczniu 1944 – 650 zł.

            Czasy wojny, to okres prosperity dla fałszerzy banknotów. Podrabianiem pieniędzy zajmowały się państwa (Niemcy podrabiały brytyjskie funty, a Wielka Brytania marki), organizacje podziemne (Związek Walki Zbrojnej podrabiał banknoty Banku Emisyjnego), oraz organizacje przestępcze i fałszerze „prywatni”.



Niemieckie fałszerstwo.


© 2018 by Jerzy Jarek