En monnoies est li cose moult obscura
Elles vont haut et bas, se ne set-on que faire
Quand on guide wagnier, on troeve le contraire.
[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną.
Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie, co z tym zrobić.
Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie – stracił.]
Gilles Li Muisis
Opat Tournai
(początek XIV w.)
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – nowa władza ustanowiona przez Związek Radziecki na ziemiach przyznanych Polsce – już 24 sierpnia 1944 r. wydał dekret o nowej polskiej walucie i nowym banku emisyjnym – Narodowym Banku Polskim.
Utrzymano tymczasowo w obiegu zarówno ruble jak i złote Banku Emisyjnego, w relacji: 1 rubel = 1 złoty Banku Emisyjnego w Polsce = 1 złoty Narodowego Banku Polskiego. Wraz z postępem radzieckiej ofensywy wprowadzano do obiegu nowe banknoty, drukowane w Moskwie z datą 1944. Akcją tą zajmowała się powołana przez PKWN Centralna Kasa Skarbowa.
Na banknotach widniała nazwa emitenta, którego jeszcze nie było, orzeł polski bez korony, oraz napis w dwóch wersjach: Przyjmowanie we wszystkich wypłatach jest obowiązkowym, albo obowiązkowe, a także klauzula, że fałszowanie będzie karane zgodnie z prawem. Nie ma żadnych podpisów i nie ma zapewnień o jakimkolwiek zabezpieczeniu emitowanych w ten sposób pieniędzy. Najwyższy nominał – 500 zł – wkrótce został wycofany z obiegu, ponieważ stał się banknotem ulubionym przez fałszerzy.
W obiegu od sierpnia 1944 do września 1946 roku.
W obiegu od sierpnia 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od sierpnia 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od sierpnia 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od sierpnia 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od września 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od września 1944 do listopada 1950 roku.
W obiegu od września 1944 do listopada 1950 roku.
Narodowy Bank Polski utworzono w styczniu 1945 r., jako instytucję w żaden sposób nie powiązaną ani z Bankiem Polskim na emigracji, ani z Bankiem Emisyjnym w Polsce. Teraz jednak puszczone już w obieg banknoty uzyskały zabezpieczenie na majątku państwowym i dochodach skarbowych.
Niebawem przystąpiono do wymiany marek niemieckich na złote. Zastosowano drakońskie ograniczenia: na terenach wschodnich można było wymienić 300 marek na osobę w relacji 1 Reichsmark = 1 złoty; na zachodzie można było wymienić do 500 marek, w stosunku 1 Reichsmark = 50 groszy. Dokonano też wymiany rubli w relacji 1:1 bez ograniczeń, a w końcu złotych Banku Emisyjnego w stosunku 1:1, z ograniczeniem do 500 zł na osobę.
Banknoty przedwojennego Banku Polskiego pominięto milczeniem. Operacja ta ustabilizowała ceny, a nawet początkowo przyczyniła się do ich spadku. Zaczął się rozwój produkcji oraz handlu i wypłat z udziałem pieniądza, którego ilość w obiegu gwałtownie rosła. Druk banknotów podjęły drukarnie w Krakowie i Łodzi. We wrześniu 1945 r. wprowadzono do obiegu banknot tysiączłotowy. Autorem tego dość nieporadnego projektu jest Ryszard Kleczewski, druk został wykonany przez Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych w Łodzi. Banknot był w obiegu do listopada 1950 roku.
W latach 1946-1949 wprowadzano stopniowo dwie serie banknotów z datą 15 maja 1946 i 15 lipca 1947, są one staranniej zaprojektowane i drukowane na lepszym papierze. Banknoty z 1946 r. wydrukowano w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych w Łodzi. Od roku 1947 drukowano banknoty w Łodzi i w Warszawie. Banknot pięćsetzłotowy z datą 1947 był wyprodukowany w Czechosłowacji.
W obiegu od grudnia 1946 do listopada 1950 roku.
W obiegu od marca 1947 do listopada 1950 roku.
W obiegu od lutego 1948 do listopada 1950 roku.
W obiegu od lipca 1948 do listopada 1950 roku.
W obiegu od czerwca 1949 do listopada 1950 roku.
W obiegu od września 1947 do listopada 1950 roku.
W obiegu od grudnia 1946 do listopada 1950 roku.
W obiegu od lutego 1949 do listopada 1950 roku.
W obiegu od lipca 1946 do listopada 1950 roku.
W obiegu od stycznia 1949 do listopada 1950 roku. Banknot drukowany w Czechosłowacji.
W obiegu od sierpnia 1946 do listopada 1950 roku.
W obiegu od grudnia 1948 do listopada 1950 roku.
W 1947 r. sprowadzono do Polski banknoty wydrukowane w 1942 r. przez rząd polski na emigracji. Bank Polski przygotował wówczas całą ich serię do wprowadzenia do obiegu w Polsce po wojnie. W celu zamanifestowania ciągłości działalności banku były one datowane na sierpień 1939. Władze PRL rozważały możliwość wprowadzenia ich do obiegu w końcu lat 40.
Wszystkie banknoty londyńskie (z niewielkimi wyjątkami dla celów archiwalnych) zostały jednak wysłane na przemiał w 1950 r.
W tym samym czasie przystosowywano gospodarkę do warunków sowieckiego socjalizmu. W roku 1950 prawie cały handel znalazł się w rękach państwa, które mogło regulować podaż i popyt towarów. Sytuacja gospodarcza poprawiła się na tyle, że zniesiono obowiązujące od początku PRL kartki na żywność. Wkrótce dokonano więc zamachu na resztki objawów kapitalizmu, czyli na lepiej zarabiających.
Niedzielna reforma pieniądza
W sobotę wieczorem, 28 października 1950 roku, ogłoszono, że obowiązujące dotychczas banknoty w niedzielę tracą ważność. Wymiany starych pieniędzy na nowe dokonano w ciągu dziesięciu dni. Nowo wprowadzone banknoty datowane były 1 lipca 1948 r. Oficjalnie weszły do obiegu w poniedziałek, 30 października 1950 r. Drukowano je w Warszawie i Łodzi, a także w Czechosłowacji, Szwecji, Kanadzie i na Węgrzech.
W obiegu od 30.10.1950 do grudnia 1977 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do czerwca 1976 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do czerwca 1978 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do czerwca 1977 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do grudnia 1965 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do grudnia 1959 roku.
W obiegu od 30.10.1950 do września 1960 roku.
Wartość nowego złotego zrównano z rublem, który od niedawna odpowiadał 0,222168 g czystego złota. Od tego dnia dolar kosztował urzędowo 4 ruble lub 4 złote. Jednak zwykłe porównanie cen wskazywało na relację dolara do nowego złotego jak 1:12. Przy wymianie zastosowano następujące przeliczniki:
Tym prostym posunięciem posiadacze dużej ilości złotówek stracili 67,2% majątku. Okiełznano elementy spekulacyjne i kapitalistyczne na wsi i w mieście. Wybitny bajkopisarz Jan Brzechwa w poemacie Wymiana opiewał tę akcję następująco:
(...)Ryknęli spekulanci, zawyli kułacy,Ci, którzy się na cudzej bogacili pracy.(...)Kanciarze, waluciarze, łyki, basałyki,Nuże opróżniać kufry, kabzy i sienniki,Wysupływać miliony, opłakiwać straty,Szkalować rząd i państwo i rozdzierać szaty.(...)Wymiana ludzi pracy może dotknie nieco –Cóż robić! Gdzie drwa rąbią tam i wióry lecą.(...)Spekulant splunie żółcią i pieniądze zmieni:Reforma walutowa bije po kieszeni,Przeszłość już nie powróci, przyszły inne czasy,Miliony powędrują do państwowej kasy,Przybędą za to nowe bloki, mostyZ pożytkiem dla każdego. Stąd rachunek prosty,Że krzywda ludzi pracy jest zwykłą legendą!A brak pięciogroszówek? Będą jeszcze będą!Robotnicy na zmianie pieniędzy nie stracąBo wzbogacając państwo, sami się wzbogacą,(...)
Nastała era fikcyjnych płac i cen, i fikcyjnej wartości złotówki, która stała się aż do czasów III Rzeczypospolitej wewnętrzną walutą PRLu, gdzie ceny na wolnym rynku rozmijały się z cenami ustalanymi przez państwo.
Cena rynkowa dolara w latach 1950–1952 była sześciokrotnie wyższa od państwowej i wynosiła 26 zł za 1 dolara. Wprowadzono zakaz posiadania walut obcych, a także złota i platyny w innej formie niż wyroby jubilerskie.
Nowe złote aż do lat dziewięćdziesiątych XX wieku pozostały oficjalnym pieniądzem Polski. W roku 1950 wprowadzono też do obiegu pierwsze po wojnie monety: 1 i 2 grosze z aluminium, obiecaną przez Brzechwę pięciogroszówkę – początkowo z brązu, potem z aluminium i pozostałe nominały – początkowo z miedzioniklu, potem z aluminium. Wszystkie monety do roku 1957 mają nie zmienianą datę roczną: „1949”.
Cena rynkowa dolara w latach 1950–1952 była sześciokrotnie wyższa od państwowej i wynosiła 26 zł za 1 dolara. Wprowadzono zakaz posiadania walut obcych, a także złota i platyny w innej formie niż wyroby jubilerskie.
Nowe złote aż do lat dziewięćdziesiątych XX wieku pozostały oficjalnym pieniądzem Polski. W roku 1950 wprowadzono też do obiegu pierwsze po wojnie monety: 1 i 2 grosze z aluminium, obiecaną przez Brzechwę pięciogroszówkę – początkowo z brązu, potem z aluminium i pozostałe nominały – początkowo z miedzioniklu, potem z aluminium. Wszystkie monety do roku 1957 mają nie zmienianą datę roczną: „1949”.
W roku 1957 urzędowy kurs dolara uległ rozdwojeniu. Wprowadzonego tzw. złotego dewizowego, który służył głównie do planowania i statystyki obrotów z zagranicą (1 $ = 4 zł dewizowe). Dla handlu z Zachodem ustalono tzw. kurs specjalny: 1$ = 24 zł. Zniesiono zakaz posiadania walut obcych, w końcu wprowadzono trzeci oficjalny kurs dolara: 1$ = 72 złote dla posiadaczy dolarowych kont bankowych w kraju. Dolar stał się drugą walutą w Polsce.
Na czarnym rynku w roku 1956 jeden dolar kosztował 110 zł, w roku 1957 – prawie 200 zł, a w roku 1960 jego cena ustabilizowała się na poziomie 100 zł.
Od 1958 r. w obiegu pojawiły się dwie nowe aluminiowe monety, którymi zastąpiono dotychczasowe banknoty dwu i pięciozłotowe. Rok później ukazały się monety dziesięciozłotowe z miedzioniklu.
„Kopernik”. Od roku 1967 o zmniejszonej o 3 mm średnicy.
W roku 1960 wprowadzono nową „twardą” walutę – bony towarowe, nominowane w centach i dolarach a emitowane przez Bank Polska Kasa Opieki SA. Pieniądz ten wzorowany był na carskich biletach depozytowych i de facto był pokwitowaniem za waluty wymienialne zdeponowane w banku.
Bonów było w obiegu tyle, ile wynosiła wartość wkładów w Banku PKO SA, który z ich emisji nie czerpał żadnych dochodów. Wartość bonowi nadawało opatrzenie go pieczątką oddziału Banku. Oficjalnie bony towarowe mogli uzyskać tylko posiadacze kont dewizowych, na które wpłacane były przelewy z zagranicy (wypłaty, spadki, darowizny, renty, emerytury, tantiemy).
Wypłaty z kont dewizowych nie dało się dokonać w walucie obcej zdeponowanej w banku; można było dokonać tego tylko w bonach towarowych. Bank PKO SA skupował też twarde waluty od ludności, wydając w zamian bony.
Wypłaty z kont dewizowych nie dało się dokonać w walucie obcej zdeponowanej w banku; można było dokonać tego tylko w bonach towarowych. Bank PKO SA skupował też twarde waluty od ludności, wydając w zamian bony.
Założono sieć wydzielonych sklepów do sprzedaży „towarów eksportu wewnętrznego” (później przekształcone w sklepy Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego „Pewex”), w których za bony można było kupić luksusowe towary zachodnie i niedostępne na zwykłym rynku towary polskie. Za pomocą tego wabika ściągano od ludności dewizy. Handel bonami był w przeciwieństwie do handlu dolarami dozwolony. Kurs 1 dolara w bonach wynosił 70 zł w połowie lat 60., a 125 zł w połowie lat 70.
W roku 1966 wszedł do obiegu dziwny pod względem graficznym, nawiązujący do futurystycznych europejskich trendów w tym zakresie, porównywany do nalepki na butelkę, banknot tysiączłotowy. Projekt tego banknotu zwyciężył w konkursie ogłoszonym w 1958 r.
W obiegu od czerwca 1966 do grudnia 1978 roku.
Lata sześćdziesiąte cechowało sztuczne utrzymywanie niskich cen, które zwiększały popyt na towary, ale powodowały nieopłacalność ich produkcji. Gwarancją równowagi rynkowej stało się więc ograniczanie wysokości płac, które mimo wszystko rosły prawie czterokrotnie szybciej niż ceny.
W roku 1969 wyemitowano nową serię bonów towarowych „upoważniających do pobrania towarów eksportu wewnętrznego”. „Eksport wewnętrzny” stał się sposobem na sprzedawanie towarów produkcji krajowej w kraju za twarde waluty. W sieci sklepów Banku PKO SA (a później w Pewexach) można było za bony kupić od ręki towary, które normalnie były dostępne tylko na przydział, lub takie, na które czekało się latami (np. sprzęt AGD, dywany, meble, armatura sanitarna, materiały budowlane itd.).
Nadmiar złotówek na rynku prowadził do inflacji. Z przyczyn dogmatycznych przez całą dekadę nie podejmowano prób dostosowania cen do wartości towarów. Kiedy w roku 1970 podwyższono je w końcu raptem o 8%, doprowadziło to do wybuchu społecznego niezadowolenia i krwawych ofiar na Wybrzeżu.
W roku 1973 swoje bony towarowe, nominowane również w centach i dolarach wyemitowało Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego Baltona. „Marynarskie bony towarowe” umożliwiały legalne zakupy towarów importowanych i deficytowych osobom, które zatrudnione były za granicą (marynarze, rybacy, pracownicy na kontraktach dewizowych, dyplomaci, piloci i personel LOTu), a którym wypłacany był tzw. dodatek dewizowy na tamtejsze niezbędne wydatki. Za granicą płacono w twardej walucie; po powrocie do kraju – w bonach, bo obrót dewizami był tu zabroniony.
By zapobiec wydawaniu dewiz za granicą i zachęcić do odbioru dodatku dewizowego w Polsce, w bonach marynarskich – Baltona utworzyła sieć sklepów detalicznych na Wybrzeżu i na przejściach granicznych, w których za bony można było „pobrać” luksusowe i niedostępne na wolnym rynku towary.
W roku 1973 weszła do obiegu miedzioniklowa moneta dwudziestozłotowa z wieżowcem, a w roku następnym z komunistycznym bohaterem – Marcelim Nowotką.
„Wieżowiec” emitowany był w latach 1973-1976; „Nowotko” w latach 1974-1977 i 1983.
Druga Polska
Po przewrocie roku 1970 nowa ekipa rządowa przywróciła ceny poprzednie, wprowadziła podwyżki płac i świadczeń społecznych, podniosła ceny skupu płodów rolnych, zamroziła ceny towarów na dwa lata.
W roku 1966 wszedł do obiegu dziwny pod względem graficznym, nawiązujący do futurystycznych europejskich trendów w tym zakresie, porównywany do nalepki na butelkę, banknot tysiączłotowy. Projekt tego banknotu zwyciężył w konkursie ogłoszonym w 1958 r.
W obiegu od czerwca 1966 do grudnia 1978 roku.
Lata sześćdziesiąte cechowało sztuczne utrzymywanie niskich cen, które zwiększały popyt na towary, ale powodowały nieopłacalność ich produkcji. Gwarancją równowagi rynkowej stało się więc ograniczanie wysokości płac, które mimo wszystko rosły prawie czterokrotnie szybciej niż ceny.
W roku 1969 wyemitowano nową serię bonów towarowych „upoważniających do pobrania towarów eksportu wewnętrznego”. „Eksport wewnętrzny” stał się sposobem na sprzedawanie towarów produkcji krajowej w kraju za twarde waluty. W sieci sklepów Banku PKO SA (a później w Pewexach) można było za bony kupić od ręki towary, które normalnie były dostępne tylko na przydział, lub takie, na które czekało się latami (np. sprzęt AGD, dywany, meble, armatura sanitarna, materiały budowlane itd.).
Nadmiar złotówek na rynku prowadził do inflacji. Z przyczyn dogmatycznych przez całą dekadę nie podejmowano prób dostosowania cen do wartości towarów. Kiedy w roku 1970 podwyższono je w końcu raptem o 8%, doprowadziło to do wybuchu społecznego niezadowolenia i krwawych ofiar na Wybrzeżu.
W roku 1973 swoje bony towarowe, nominowane również w centach i dolarach wyemitowało Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego Baltona. „Marynarskie bony towarowe” umożliwiały legalne zakupy towarów importowanych i deficytowych osobom, które zatrudnione były za granicą (marynarze, rybacy, pracownicy na kontraktach dewizowych, dyplomaci, piloci i personel LOTu), a którym wypłacany był tzw. dodatek dewizowy na tamtejsze niezbędne wydatki. Za granicą płacono w twardej walucie; po powrocie do kraju – w bonach, bo obrót dewizami był tu zabroniony.
By zapobiec wydawaniu dewiz za granicą i zachęcić do odbioru dodatku dewizowego w Polsce, w bonach marynarskich – Baltona utworzyła sieć sklepów detalicznych na Wybrzeżu i na przejściach granicznych, w których za bony można było „pobrać” luksusowe i niedostępne na wolnym rynku towary.
W roku 1973 weszła do obiegu miedzioniklowa moneta dwudziestozłotowa z wieżowcem, a w roku następnym z komunistycznym bohaterem – Marcelim Nowotką.
„Wieżowiec” emitowany był w latach 1973-1976; „Nowotko” w latach 1974-1977 i 1983.
Druga Polska
Po przewrocie roku 1970 nowa ekipa rządowa przywróciła ceny poprzednie, wprowadziła podwyżki płac i świadczeń społecznych, podniosła ceny skupu płodów rolnych, zamroziła ceny towarów na dwa lata.
Pod kierunkiem Edwarda Gierka przystąpiono do budowy „socjalizmu z ludzką twarzą”. Zaczęto budowanie fabryk i hut, w których następnie miały powstawać domy, telewizory i samochody dla wszystkich. Finansowanie „Drugiej Polski” powierzono zachodnim bankom. Okazało się to fatalne w skutkach.
W roku 1975 wprowadzono do obiegu monety dwu i pięciozłotowe bite z mosiądzu manganowego; nowe, mniejsze monety dziesięciozłotowe, a także pierwsze banknoty z nowej, emitowanej aż do roku 1993 serii z portretami wybitnych, oraz zasłużonych dla PRL Polaków.
W obiegu od stycznia 1975 do grudnia 1996.
W obiegu od lipca 1975 do grudnia 1996.
W obiegu od września 1975 do grudnia 1996.
W obiegu od listopada 1975 do stycznia 1995.
Polski system walutowy był nieprzystawalny do realiów światowych. Świat przeżywał w tym czasie liczne kryzysy walutowe i energetyczne. Polska żyła w zupełnej izolacji, sztucznie utrzymywano prawie stały poziom cen i płac, podczas gdy na świecie ceny wzrosły w tym czasie trzykrotnie.
Podwyżki wprowadzano w sposób ukryty pod postacią lepiej opakowanych towarów, na które stosowano ceny „komercyjne”. Oficjalne kursy walut zachodnich ulegały częstym zmianom. Po dewaluacji dolara w USA w latach 1971 i 1973 r. jego cena czarnorynkowa spadła do 80 zł w roku 1973, by wzrosnąć do 130 zł w roku 1977. Czwartą obok złotówki, bonu towarowego i dolara walutą w Polsce stawała się zachodnioniemiecka marka.
W roku 1974, z okazji 30. rocznicy powstania „ludowego” państwa wyemitowano srebrną monetę niskiej próby 0,625, którą wprowadzano do obiegu poprzez wypłaty dla pracowników. Była to jedyna moneta, dostępna szerszej publiczności, w całej historii PRL, którą można było schować na czarną godzinę.
Kryzys
W roku 1976 musiano już otwarcie przyznać, że Drugiej Polski nie będzie, a bolesnym dowodem na to było wprowadzenie kartek (bonów towarowych) na cukier i reglamentacji mięsa, które rozdzielano teraz poprzez zakłady pracy.
Stan gospodarki stanowił tajemnicę państwową. W tymże roku wyemitowano kolejny banknot z serii z portretami. Rok później do obiegu wszedł banknot o nominale 2000 zł. W roku 1979 ukazał się nowy wzór bonu depozytowego na dolary. W roku następnym spłata długu zagranicznego i odsetek pochłaniała wszystkie wpływy z eksportu.
W obiegu od lipca 1976 do grudnia 1996, w rzeczywistości banknot zniknął z obiegu już wcześniej.
Bilety towarowe na pół kilograma, kilogram i dwa kilogramy cukru, do wykupienia w sierpniu 1976 r. i w styczniu 1977. Drukowane jak banknoty, z licznymi zabezpieczeniami. Nominały „1” i „2” z 1976 r. przystosowane są do przepołowienia.
W obiegu od lipca 1977 do grudnia 1996, w rzeczywistości banknot zniknął z obiegu już wcześniej.
„Eksport wewnętrzny” w latach 80. obejmował prawie wszystkie towary, które normalnie sprzedawane były albo na kartki, albo, po które trzeba było wystawać w wielogodzinnych kolejkach. Szczęśliwi posiadacze bonów towarowych mogli od ręki kupić w sklepach Pewexu: papierosy, proszki do prania, kawę, herbatę, olej rzepakowy, oliwę, alkohole (od polskiej wódki czystej po wysublimowane francuskie koniaki) oraz sprzęt AGD, telewizory, maszyny do szycia, pralki, lodówki, a także – samochody i mieszkania.
Bezcenny dolar i jego zamiennik – bon PKO – stały się ważniejszą walutą od dewaluującej się w coraz szybszym tempie złotówki. Przeciętna pensja w tym okresie to 15-40 dolarów miesięcznie. Nie każdego było na peweksowskie luksusy stać.
Wynegocjowane w Stoczni Gdańskiej umowy społeczne zapełniły rynek drukowanym zupełnie bez pokrycia pieniądzem. Wiosną 1981 roku rynek załamał się zupełnie, a co miesiąc pojawiały się nowe kartki: na mięso, masło, mąkę, mleko dla niemowląt, papierosy, alkohol, proszek do prania, mydło, słodycze oraz na pieluchy.
Wprowadzenie stanu wojennego nie zmieniło w tej dziedzinie niczego. W czerwcu roku 1982 wyemitowano banknoty o śmiesznie wówczas niskich nominałach, mających zastąpić monety. Wprowadzono również kartkę na kartki, czyli kartę zaopatrzenia, w którą wpisywano fakt wydania kartek zaopatrzeniowych na dany miesiąc. Do obiegu wszedł też pierwszy banknot o inflacyjnym już nominale 5000 zł. Rozpoczęto reglamentację benzyny; na razie bez kartek.
Karta zaopatrzenia z wpisami od stycznia 1987 do lipca 1989 roku, potwierdzającymi wydanie kartek na mięso na te miesiące. Szczęśliwemu posiadaczowi przysługiwała kartka M I, dla „umysłowych”.
W obiegu od czerwca 1982 roku. Wkrótce pozbawiony wartości na skutek inflacji.
W obiegu od czerwca 1982 roku. Wkrótce pozbawiony wartości na skutek inflacji.
W obiegu od czerwca 1982 do grudnia 1996 roku.
W roku 1982 ceny żywności wzrosły trzykrotnie. W roku następnym podwyżki cen stały się instrumentem państwa w walce z przewagą popytu nad podażą. Do roku 1985 ceny wzrosły czterokrotnie, a płace trzykrotnie. Inflacja roczna była już dwucyfrowa. W roku 1984 weszły do obiegu nowe monety dziesięcio i dwudziestozłotowe, oraz kartki na benzynę.
W roku 1987 inflacja przekroczyła 25%. Waluta obca stanowiła w roku następnym 22,4% ogólnej ilości pieniądza. W roku 1980 dolar kosztował na czarnym rynku 134 zł, w 1981 – 500 zł, w 1983 – 900 zł. Pod koniec roku 1988 za jednego dolara płacono 3600 zł. Rok wcześniej pojawił się w obiegu banknot o nominale 10 000 zł.
W obiegu od lutego 1987 do grudnia 1996 roku.
W roku następnym przy „okrągłym stole” ekipa stanu wojennego dogadała się z częścią opozycji. W sierpniu zaprzestano urzędowej kontroli cen żywności. We wrześniu utworzono kompromisowy rząd, który między innymi miał się zająć reformą pieniądza. Gospodarka była w stanie ruiny. Spadała ciągle produkcja. Uwolnienie cen żywności spowodowało jeszcze gwałtowniejszą inflację. Od roku 1988 ceny wzrosły ponad sześciokrotnie. Złoty – „prawny środek płatniczy w Polsce” – stanowił tylko 35% zasobów pieniężnych społeczeństwa.
W 1989 roku weszła do obiegu zminiaturyzowana dziesięciozłotówka z mosiądzu manganowego, a także monety o nominałach 1, 2 i 5 zł z aluminium, wielkości dawnych monet dwu i pięciogroszowych. W obiegu jednak się nie utrzymały. W lutym ukazuje się banknot o nominale 20 000 zł.
W obiegu od lutego 1989 do grudnia 1996 roku, w rzeczywistości banknot zniknął z obiegu już wcześniej.
Od połowy marca 1989 roku zalegalizowano handel obcą walutą. Natychmiast w całym kraju powstała sieć dwóch tysięcy kantorów bankowych, przypominających niekiedy zwykłe uliczne stragany. W chwili otwarcia kantorów jeden dolar kosztował 2900 zł, w połowie roku już 5600 zł, a w czasie wakacji doszedł do poziomu 10300 zł.
Ostatnia kartka na mięso na sierpień 1989 r. M-II dla osoby pracującej fizycznie: 1 kg mięsa wołowego z kością, 2,9 kg zwykłego (wliczając w to wędliny).
Pod koniec roku oficjalna cena jednego dolara wynosiła 6500 zł, a kantorowa – 7000 zł. Do obiegu wchodzą „normalne” banknoty o nominałach 50 000 i 100 000, oraz bardzo dziwne 200 000 zł.
W obiegu od grudnia 1989 do października 1994 roku.
Dwieście tysięcy złotych wprowadzone pospiesznie do obiegu w grudniu 1989 roku. Banknot został przygotowany na podstawie projektu z roku 1960. Był w zasadzie pozbawiony jakichkolwiek zabezpieczeń. W dwa lata później wycofany na skutek licznych fałszerstw.
W obiegu od lutego 1990 do października 1994 roku.
Chociaż w obiegu było 18 różnych nominałów pieniądza polskiego, nie licząc monet pamiątkowych, okolicznościowych i kolekcjonerskich, a także niezliczona ilość waluty obcej, osiągnięto jednak najważniejsze – uspokojenie nastrojów społecznych. W nowej sytuacji politycznej można było zacząć „uspokajać” pieniądz.
1. Moneta ze srebra próby 0,625 wybita z okazji 2. pielgrzymki Jana Pawła II.
2. Moneta ze srebra próby 0,750 wybita z okazji 3. pielgrzymki Jana Pawła II.
3. Zapowiedź nowych czasów – moneta ze srebra próby 0,750, z Piłsudskim.
Inflacja
Pod koniec 1989 przygotowano program stabilizacji pieniądza, którego punktami kluczowymi było zrównoważenie budżetu, zmiana relacji cen oraz ujednolicenie kantorowego i państwowego kursu walut, a także wprowadzenie częściowej wymienialności złotego. Podjęto działania w celu zmniejszenia popytu i ograniczenia inflacji. Wprowadzono stopę procentową wyższą od stopy inflacji, znacznie ograniczono dotacje państwowe.
Pamiątkowa moneta wybita z okazji dziesiątej rocznicy powstania „Solidarności” z czystego srebra. „Rzeczpospolita Polska” zamiast jak dotychczas: „Polska Rzeczpospolita Ludowa” i… orzeł w koronie.
W styczniu 1990 roku ceny wzrosły prawie o 80%, w lutym – dwunastokrotnie w porównaniu do roku 1989. Nie udało się utrzymać stałego kursu walut. Płace realne spadły prawie o 25%.
Do obiegu wprowadzono po raz pierwszy od 1923 roku banknoty o milionowych nominałach, oraz monety o nominałach 50 i 100 zł, a także obiegową monetę 10 000 zł z okazji dziesięciolecia „Solidarności”. Oficjalny kurs wynosił 9500 zł za jednego dolara.
Pierwszy banknot III Rzeczypospolitej, z orłem w koronie i napisem Rzeczpospolita Polska. W obiegu do końca 1996 roku.
W obiegu do końca 1996 roku.
Rok 1991 przyniósł jeszcze większe zmniejszenie popytu. W maju zdewaluowano złotego o ponad 14%. W październiku wprowadzono „pełzającą dewaluację” – dolar codziennie drożał o 10 zł. W grudniu inflacja przekroczyła 60%. Jednak wysokie oprocentowanie depozytów złotówkowych wypierało powoli waluty obce. Bardzo szybko rosła liczba banków. Pod koniec 1991 roku było ich 54.
Obiegowe 10 000 złotych wybite z okazji 200. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja.
W ciągu dwóch lat skala recesji wynosiła 14%, zatrudnienie spadło o ponad 10%, a produkcja przemysłowa o 30%. Udział walut obcych zmniejszył się do 25%. W roku następnym aktywność gospodarcza obywateli zahamowała recesję. III RP wkroczyła na drogę rozwoju gospodarczego. Do obiegu wprowadzono banknot o nominale 2 000 000 zł.
Najwyższy nominał inflacyjny: dwa miliony złotych z datą 14 sierpnia 1992 r. W obiegu do końca 1996 roku. Część nakładu została puszczona w obieg z kardynalnym błędem w słowie KONSTYTUCYJNY.
Kosztem najbiedniejszych warstw społeczeństwa dokonywały się głębokie reformy rynkowe. Zmieniała się struktura własności. Fabryki albo upadały, albo zostały przejmowane przez obcy kapitał. Przedsiębiorczość prywatna stawała się głównym sektorem gospodarki. Wprowadzano swobodę handlu zagranicznego. Rozwijał się rynek. Rozpoczęto prace nad członkostwem Polski w Unii Europejskiej.
Nastąpiła redukcja polskiego długu zagranicznego o połowę, a terminy spłat drugiej połowy odroczono. Zwiększyły się rezerwy walutowe państwa. Kurs walut był kształtowany przez zasadę codziennej dewaluacji złotego. Głównym sposobem zmniejszania inflacji było sterowanie stopami procentowymi, które stały się teraz najważniejszą cechą złotego.
Pamiątkowa moneta o nominale 200 000 zł, wybita w roku 1994 z okazji oddania do użytku nowego gmachu mennicy państwowej.
Moneta lokacyjna o najwyższym nominale: srebro próby 999, nakład 20 tys. szt.
Z dniem 1 czerwca 1995 roku złoty stał się walutą wymienialną według standardów Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W roku 1996 miesięczna inflacja spadła do poziomu 1%. W roku 1997 udział walut obcych w zasobach pieniężnych ludności zmniejszył się do 18%.
W roku 1993 wprowadzono do obiegu zmodernizowane i lepiej zabezpieczone przed fałszerstwem banknoty według starych wzorów, ale z orłem w koronie i napisem Rzeczpospolita Polska. Był to pierwszy polski pieniądz od 1939 roku, którego Polacy nie musieli już wymieniać na dolary. Banknoty te były w obiegu do końca 1996 roku.
W roku 1994 chleb kosztował 7 000 zł, a dolar 24 000. Przeciętna pensja brutto, to – 5 000 000 zł. W dniu 7 lipca 1994 r. sejm podjął uchwałę o wprowadzeniu nowego złotego w relacji 1:10 000.
Wizerunek banknotu serii „Wybitni Polacy” wykorzystany jako element walki propagandowej – słynne „sto milionów” obiecane każdemu Polakowi przez Wałęsę.
Szesnaście rodzajów dotychczas używanych banknotów zastąpionych zostało przez pięć nowych o nominałach 10, 20, 50, 100 i 200 złotych. Drukowano je w Wielkiej Brytanii, z zastosowaniem nowoczesnych zabezpieczeń. 1 stycznia 1995 roku nowe banknoty wprowadzono do obiegu. W obiegu pojawiły się również dawno niewidziane monety o nominałach 1, 2, 5, 10, 20 i 50 groszy oraz 1 i 2 złote.
Pomimo upływu 28 lat, te same banknoty i te same monety są nadal w obiegu. Taka sytuacja nie zdarzyła się w Polsce jeszcze nigdy przedtem w jej ponad 1000-letniej historii... Ale...
...od 1914 r. monety jedno, dwu i pięciogroszowe wykonywane są nie jak poprzednio z mosiądzu, tylko z mosiądzowanej stali...
...nie mają już dziś żadnej wartości. Służą tylko do wydawania reszty w tych sklepach detalicznych, które dla przyciągnięcia klientów podają ceny z dokładnością do setnego miejsca po przecinku...
...10 lutego 2017 wprowadzono do obiegu brzydki banknot o nominale 500 złotych, a od 2 stycznia 2020 r. monety 10 gr, 20 gr, 50 gr i 1 zł nie są już – jak dotychczas – miedzioniklowe, tylko również stalowe...
Bibliografia
Banach, A., Zbierajmy pieniądze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969;
Beyer, K., Skorowidz monet polskich od 1506 do 1825 r., reedycja: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1973;
Białkowski, A., Szweycer, T., Monety ostatnich Jagiellonów, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1975;
Cribb. J., Pieniądze, Arkady, Warszawa 2002;
Cywiński, H., Dziesięć wieków pieniądza polskiego 980-1980, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1982;
Cywiński, H., Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1992;
Dylewski, A., Historia pieniądza na ziemiach polskich, Wydawnictwo Carta Blanca, Warszawa 2011;
Fiodorow-Dawydow, H., Monety opowiadają o historii, PWN, Warszawa 1966;
Fridensburg, F., Monety Śląskie Średniowiecza. Tablice (I-XLVI). Polskie Towarzystwo Archeologiczne. Wydawnictwa Numizmatyczne, Warszawa 1968;
Friedburg, R., Gold Coins of the World, periodyk, New York;
Gumowski, M., Handbuch der polnischen Numismatik, Graz 1960;
Gumowski, M., Podręcznik numizmatyki Polskiej, (Kraków 1914), reprint b.m. i d.w.;
Halačka, I., Mince zemi koruny České, Kroměřiž 1988;
Hutten-Czapski, E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises, reedycja: Graz 1957;
Jaeger, K., Die deutschen Münzen seit 1871, Basel 1975;
Jarek, J., Historia grosza i złotego, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2009;
Jarek, J., Monety z głową wołu. http://jerzysjarek.blogspot.com/2017/05/;
Kałkowski, T., Tysiąc lat monety polskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974;
Kamiński, C., Ilustrowany katalog monet polskich 1916-1991, KAW, Warszawa 1992;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1587-1632, KAW, Warszawa 1990;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1632-1648, KAW, Warszawa 1984;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1649-1696, KAW, Warszawa 1982;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1764-1864, KAW, Warszawa 1977;
Kiersnowski, R., Moneta w kulturze wieków średnich, PIW, Warszawa 1988;
Kiersnowski, R., Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, PWN, Warszawa 1960;
Kiersnowski, R. Początki pieniądza polskiego, Warszawa 1962;
Kiersnowski, R., Pradzieje grosza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975;
Kiersnowski, R., Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, PWN, Warszawa 1964;
Kopicki, E., Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1974-1989;
Kopicki, E., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995;
Kowalski, M., Ilustrowany katalog banknotów polskich 1794-1980, KAW, Warszawa 1981;
Krause C., Mishler, C., Standard Catalog of Word Coins, periodyk, Wisconsin, USA.
Kubiak, S., Monety pierwszych Jagiellonów, Ossolineum, Wrocław 1970;
Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1506-1573, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1994;
Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1576-1586, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1994;
Kurpiewski, J., Zarys historii pieniądza polskiego, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1993;
Męclewska, M., Monety krzyżackie, Warszawa 1972;
Mikołajczyk, A., Monety stare i nowe, Arkady, Warszawa 1988;
Paszkiewicz, B., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny, Wydawnictwo WCN, Warszawa 2012;
Pick, A., Standard Catalog of Word Paper Money, periodyk, Krause Publications & Battenberg Verlag;
Piniński, J., Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego, Szczecin 1976;
Réthy, L., Corpus nummorum Hungariae, reedycja: Graz 1958;
Saurma-Jeltsch, H., Die Saurmasche Münzsamlung deutscher, schweizerischer und polnischer Gepräge (...), reprint: Transpress, Berlin 1982;
Saurma-Jeltsch, H., Schlesische Münzen und Medaillen, (Breslau 1883), reprint: Nakladatelstvo Moneta, Olomouc 1991;
Szwagrzyk, J. A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Ossolineum, Wrocław 1990;
Safuta, E, Czerski, M., Katalog monet rosyjskich 1796-1917, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1993;
Salamon, M., Mennictwo bizantyńskie, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne. Oddział w Krakowie, Kraków 1987;
Smolík, J., Pražské groše a jeich díly, reprint: Česká Numismatická Společnost v Praze, Praha 1971;
Suchodolski, S., Mennictwo polskie w XI i XII wieku, Ossolineum, Wrocław 1973;
Wiadomości Numizmatyczne, czasopismo kwartalne, rok XXXVII, zeszyt 3-4 (145-146), Warszawa 1993;
Wiadomości Numizmatyczne, czasopismo kwartalne, rok XL, zeszyt 3-4 (157-158), Warszawa 1996;
Wójtowicz G., Wójtowicz, A., Historia monetarna Polski, Twigger, Warszawa 2003;
Żabiński, Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.
Zamieszczone w tej publikacji zdjęcia pochodzą głównie albo z archiwum prywatnego autora, albo wchodzą w zakres domeny publicznej. Najczęściej nie prezentują konkretnych monet czy banknotów, są tylko wizualizacją danego ich typu.
© 2018-2023 by Jerzy Jarek
Pod tym linkiem:
Część 1. Denary
...one są już także bez wartości... Na początku 2023 r. roczna inflacja osiągnęła 17,2 %...
Banach, A., Zbierajmy pieniądze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969;
Beyer, K., Skorowidz monet polskich od 1506 do 1825 r., reedycja: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1973;
Białkowski, A., Szweycer, T., Monety ostatnich Jagiellonów, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1975;
Cribb. J., Pieniądze, Arkady, Warszawa 2002;
Cywiński, H., Dziesięć wieków pieniądza polskiego 980-1980, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1982;
Cywiński, H., Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1992;
Dylewski, A., Historia pieniądza na ziemiach polskich, Wydawnictwo Carta Blanca, Warszawa 2011;
Fiodorow-Dawydow, H., Monety opowiadają o historii, PWN, Warszawa 1966;
Fridensburg, F., Monety Śląskie Średniowiecza. Tablice (I-XLVI). Polskie Towarzystwo Archeologiczne. Wydawnictwa Numizmatyczne, Warszawa 1968;
Friedburg, R., Gold Coins of the World, periodyk, New York;
Gumowski, M., Handbuch der polnischen Numismatik, Graz 1960;
Gumowski, M., Podręcznik numizmatyki Polskiej, (Kraków 1914), reprint b.m. i d.w.;
Halačka, I., Mince zemi koruny České, Kroměřiž 1988;
Hutten-Czapski, E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises, reedycja: Graz 1957;
Jaeger, K., Die deutschen Münzen seit 1871, Basel 1975;
Jarek, J., Historia grosza i złotego, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2009;
Jarek, J., Monety z głową wołu. http://jerzysjarek.blogspot.com/2017/05/;
Kałkowski, T., Tysiąc lat monety polskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974;
Kamiński, C., Ilustrowany katalog monet polskich 1916-1991, KAW, Warszawa 1992;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1587-1632, KAW, Warszawa 1990;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1632-1648, KAW, Warszawa 1984;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1649-1696, KAW, Warszawa 1982;
Kamiński, C., Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1764-1864, KAW, Warszawa 1977;
Kiersnowski, R., Moneta w kulturze wieków średnich, PIW, Warszawa 1988;
Kiersnowski, R., Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, PWN, Warszawa 1960;
Kiersnowski, R. Początki pieniądza polskiego, Warszawa 1962;
Kiersnowski, R., Pradzieje grosza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975;
Kiersnowski, R., Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, PWN, Warszawa 1964;
Kopicki, E., Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa 1974-1989;
Kopicki, E., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995;
Kowalski, M., Ilustrowany katalog banknotów polskich 1794-1980, KAW, Warszawa 1981;
Krause C., Mishler, C., Standard Catalog of Word Coins, periodyk, Wisconsin, USA.
Kubiak, S., Monety pierwszych Jagiellonów, Ossolineum, Wrocław 1970;
Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1506-1573, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1994;
Kurpiewski, J., Katalog monet polskich 1576-1586, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1994;
Kurpiewski, J., Zarys historii pieniądza polskiego, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1993;
Męclewska, M., Monety krzyżackie, Warszawa 1972;
Mikołajczyk, A., Monety stare i nowe, Arkady, Warszawa 1988;
Paszkiewicz, B., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny, Wydawnictwo WCN, Warszawa 2012;
Pick, A., Standard Catalog of Word Paper Money, periodyk, Krause Publications & Battenberg Verlag;
Piniński, J., Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego, Szczecin 1976;
Réthy, L., Corpus nummorum Hungariae, reedycja: Graz 1958;
Saurma-Jeltsch, H., Die Saurmasche Münzsamlung deutscher, schweizerischer und polnischer Gepräge (...), reprint: Transpress, Berlin 1982;
Saurma-Jeltsch, H., Schlesische Münzen und Medaillen, (Breslau 1883), reprint: Nakladatelstvo Moneta, Olomouc 1991;
Szwagrzyk, J. A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Ossolineum, Wrocław 1990;
Safuta, E, Czerski, M., Katalog monet rosyjskich 1796-1917, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, Warszawa 1993;
Salamon, M., Mennictwo bizantyńskie, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne. Oddział w Krakowie, Kraków 1987;
Smolík, J., Pražské groše a jeich díly, reprint: Česká Numismatická Společnost v Praze, Praha 1971;
Suchodolski, S., Mennictwo polskie w XI i XII wieku, Ossolineum, Wrocław 1973;
Wiadomości Numizmatyczne, czasopismo kwartalne, rok XXXVII, zeszyt 3-4 (145-146), Warszawa 1993;
Wiadomości Numizmatyczne, czasopismo kwartalne, rok XL, zeszyt 3-4 (157-158), Warszawa 1996;
Wójtowicz G., Wójtowicz, A., Historia monetarna Polski, Twigger, Warszawa 2003;
Żabiński, Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.
Zamieszczone w tej publikacji zdjęcia pochodzą głównie albo z archiwum prywatnego autora, albo wchodzą w zakres domeny publicznej. Najczęściej nie prezentują konkretnych monet czy banknotów, są tylko wizualizacją danego ich typu.
© 2018-2023 by Jerzy Jarek
Pod tym linkiem:
Część 1. Denary
