Część 2. Grosze

Reforma groszowa w Europie
            Matapan
            Szterlingi
            Grosz turoński
            Groat
            Grosz praski
            Kwartniki czyli szterlingi śląskie
Grosze Władysława Łokietka w denarach
            Złota moneta Władysława Łokietka
Grosze Kazimierza Wielkiego
Mazowieckie małe grosze
Krzyżackie szelągi
Epoka półgroszy

En monnoies est li cose moult obscure

Elles vont haut et bas, se ne set-on que faire

Quand on guide wagnier, on troeve le contraire.

[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną. 

Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie, co z tym zrobić. 

Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie – stracił.]

Gilles Li Muisis

Opat Tournai 

(początek XIV w.)

Reforma groszowa w Europie

            Dzieje dużej monety srebrnej sięgają czasów starożytnych. Pierwszą „grubą” monetą, powstałą około VI w. przed Chrystusem była grecka tetradrachma o wadze kilkunastu gramów i średnicy ponad 25 mm. Później, w Rzymie, srebrna moneta uległa standaryzacji i przyjęła postać powszechnie używanego denara.     

1-3. Tetradrachmy Aten z lat 454-404 p. Ch. Na awersie głowa Ateny; na rewersie sowa, nad nią gałązka oliwna i półksiężyc, z prawej ΑΘΕ (1. Ø 27,8 mm, waga 17,2 g. 2. Ø 21 mm, 17,2 g. 3. Ø 22 mm, 17,06 g). 

4-6. Tetradrachmy Aten z lat 165-42 p. Ch. Na awersie głowa Ateny; na rewersie sowa stojąca na amforze (4. Ø 30 mm, 16,9 g. 5. 16,86 g. 6. Ø 29,2 mm, 16,68 g).

Kiedy w czasach kryzysu Cesarstwa Rzymskiego wielki światowy handel przesunął się na wschód, powstała w perskim państwie Sassanidów piękna moneta o wadze ponad 4 gramów i średnicy prawie 30 mm.

Drachmy Ardaszira I (224/226-241) – założyciela dynastii Sassanidów. 1. Ø 24 mm, 4,2 g, mennica Hamadan. 2. Ø 25 mm, 4,39 g, mennica Ktezyfon. 3. Ø 25 mm, 4,26 g, mennica Ktezyfon. 4. Ardaszir i następca tronu Szapur, Ø 27 mm, 4,34 g.

Drachmy następców Ardaszira. 5. Szapur I [Shapur] (241-272), Ø 27 mm, 4,17 g. 6. Szapur I. 4,36 g, mennica Ktezyfon, emisja z lat 244-253. 7. Hormizd I (272-273). 8. Bahram I [Varhran] (273-276), Ø 25 mm, 4,24 g. 9. Bahram II [Varhran] (276-293), 4,24 g. 10. Narses [Narseh] 293-303, 4,09 g. 11. Hormizd II (302-309), 4,3 g. 12. Szapur II [Shapur] (310-379). 3,64 g, emisja z roku 320, mennica Sakastan.

Drachmy sassanidzkie Chesroesa II (591-628).

Stempel menniczy drachmy Chesroesa II z lat 604-605.

Ostatnie rzymskie denary bilonowe. 1. Gallienus (253-268); (Ø 19 mm, 2,26 g), mennica Rzym; Av.: IMP GALLIENVS AVG; Rv.: VBERITAS AVG, Uberitas stojąca w lewo. 2. Aurelianus (270-275); (Ø 19 mm, 2,65 g), mennica Serdica; Av.: IMP AVRELIANVS AVG; Rv.: ORIENS AVG, Sol trzymający glob. 3. Probus (276-282); (Ø 20 mm, 2,45 g), mennica Rzym; Av.: IMP PROBVS P F AVG; Rv.: PROVIDENTIA AVG, Providentia stojąca w lewo. 4. Diocletian (284-305), 2,73 g, emisja z roku 293, mennica Lugdunum; Av.: IMP DIOCLETIANVS AVG – Dioklecjan i Jupiter; Rv.: IOVI AVGG – Jupiter na tronie.

            Denary rzymskie utrzymywały standard kruszcowy do połowy III w. Około roku 214-215 za czasów Karakali wprowadzono do obiegu pełnowartościową srebrną monetę o wartości dwóch denarów i wadze ok. 5 g srebra. Nazwa tej monety – antoninianus powstała od nazwiska imperatora: Marcus Aurelius Severus Antoninus. Oznaczeniem nominału jest korona promienista na głowie władcy. Wkrótce na skutek inflacji antoninianus przeistoczył się w monetę bilonową, czyli w praktyce – miedzianą z kilkuprocentowym dodatkiem srebra; denar stał się natomiast tylko jednostką obliczeniową. 

Antoniniany Karakalli (197-217). 1. Antoninianus (Ø 22 mm, 5,06 g), emisja z roku 215, mennica Rzym; Av.: ANTONINVS PIVS AVG GERM; Rv.: P M TR P XVIII COS IIII P P, Serapis ze sceptrem unosi prawą dłoń. 2. Antoninianus (Ø 24 mm, 4,98 g), emisja z lat 215-217; Av.: ANTONINVS PIVS AVG GERM; Rv.: VENVS VICTRIX. 3. Antoninianus (Ø 22-23 mm, 4,92 g), emisja z roku 217, mennica Rzym; Av.: ANTONINVS PIVS AVG GERM; Rv.: P M TR P XX COS IIII P P, Diana na bidze.

            W roku 294 za czasów Dioklecjana w wyniku reformy monetarnej wprowadzono do obiegu nową monetę z czystego srebra – argenteus, czyli srebrny/srebrnik. W założeniu argenteus stanowił 1/96 część funta, ważył 3,41 g i miał wartość 1/25 aureusa.

Argenteusy. 4. Diocletian (284-305); (Ø 19-20 mm, 3,30 g), emisja z ok. 300 r., mennica Ticinum; Av.: DIOCLETI-ANVS AVG; Rv.: XCVI  – rzymska liczba, oznaczająca 96. część funta (libry) i T – oznaczenie mennicy. 5. Diocletian, 3,52 g, emisja z ok. 295 r., mennica Ticinum; Av.: DIOCLETI-ANVS AVG; Rv.: VICTORIA SARMAT, Tetrarchowie składający ofiary. 6. Galerius Caesar (293-305); (Ø 19 mm, 3,31 g), emisja z ok. 298 r., mennica Antiochia; Av.: MAXIMIA-NVS CAESAR; Rv: VIRTVS MILITVM.

            Za czasów Konstantyna I, w roku 324 w związku z wprowadzeniem do obiegu solida, wartość argenteusa skorygowano na 1/24 część solida i nadano mu nazwę – siliqua. Początkowo siliqua ważyła ok. 3,4 g.

.

Sylikwy. 7. Constantius II (337-361), 3,45 g, emisja z lat 351-355, mennica Konstantynopol. 8. Constantius Gallus (351-354), 3,16 g, emisja z lat 351-352, mennica Antiochia. 9. Procopius (365-366), 1,84 g, mennica Cyzicus.

            Inną monetą srebrną wprowadzoną w wyniku reformy Konstantyna był miliarensis (miliaresion), produkowany w dwóch wersjach: „lekki” – stanowiący wartość 1,75 silikwy (1/72 funta; 4,54 g) i „ciężki” o wartości dwóch silikw (1/60 funta; 5,54 g).

10. Constantinus I (307/310-337), „lekki” miliarensis; (Ø 23 mm, 4,16 g), emisja z ok. 320 r., mennica Thessalonica; Av.: CONSTANTINVS MAX P F AVG; Rv.: FELICITAS ROMANORVM, Konstantyn między dwoma synami. 11. Julianus II Caesar (355-360), „lekki” miliarensis, 4,39 g, mennica Thessalonica; Av.: DN CL IVLIAN-VS NOB CAES; Rv.: VIRTVS EXERCITVS, Virtus stojąca w prawo. 12. Valentinianus II (375-392), „lekki” miliarensis, emisja z lat 388-392, mennica Lugdunum.

„Ciężki” miliarensis. 13. Constans (337-350); (Ø 26 mm, 5,43 g), emisja z ok. 340-350 r., mennica Siscia; Av.: FL IVL CONS-TANS P F AVG; Rv.: GAVDIVM POPVLI ROMANI / SIC / X / SIC / XX. 14. Constantius II (337-361); (Ø 26 mm, 5,22 g), emisja z ok. 359-361 r., mennica Sirmium; Av.: DN CONSTANTIVS P F AVG; Rv.: GAVDIVM POPVLI ROMANI / VOTIS XXXV / MVLTIS XXXX.

            Wkrótce nastały czasy upadku mennictwa rzymskiego na Zachodzie. Waga i próba monet srebrnych wahała się znacznie w zależności od koniunktury gospodarczej państwa. Były też długie okresy, w których monet srebrnych nie emitowano w ogóle. Na Wschodzie kursowała prawie wyłącznie moneta złota. Dopiero w VII w. w Cesarstwie Wschodnim przywrócono dwa rodzaje dużych srebrnych monet: miliaresion – o wadze ponad 2 g i monetę trzykrotnie od niego większą – hexagramm (czyli moneta o wadze 6 grammata; 1 gramma = 6 karatów).

            Duże srebrne monety emitowano w Bizancjum aż do XV w. W XIV-XV w. powstawały też na Bałkanach ich naśladownictwa.

Poniżej – miliaresia:

1. Leo III (717-741), 2,09 g.

2.Michailos II (821-829), 2,11 g.

3. Basilios I (867-886), 2,66 g

4. Romanos I, Konstantinos VII, Stefanos, Konstantios (931-944), 2,78 g.

5. Nikeforos (963-969).

6. Joan Tzimiskes (969-976), 2,49 g.

7. Basilios II (976-1025), 2,20 g.

8. Basilios II i Konstantinos VIII (977-989), 2,93 g.

9. Romanos III (1028-1034), 2,34 g.

10. Michailos VII i Maria (1071-1078), 2,14 g.

Poniżej – hexagrammata:

1. Heraclius i Heraclius Constantinus (610-641), 6,60 g.

2. Heraclius, Heraclius Constantinus, Heracleonas (610-641), 6,48 g.

3. Constans II (641-668), 6.67 g.

4. Constans II i Constantinus IV, 6,91 g.

5. Constantinus IV (668-685), 5,43 g.

6. Justinianus II (685-695), 6,53 g.

7. Anastasius II (713-715), 3,44 g.

8. Theodosius III (716-717), 3,39 g.

9. Leo III (717-741), 2,38 g.

Poniżej – późne bizantyńskie duże monety srebrne –  aspry i basilikony:

1. Cesarstwo Nikei, Theodoros I Comnenos-Laskaris (1208-1222), trachy, mennica Magnesia.

2. Cesarstwo Trebizondy, Manuilos I (1238-1263), asper, 2,73 g.

3. Cesarstwo Trebizondy, Joan II, Alexios II (1280-1297) asper, 2,28 g.

4. Cesarstwo Trebizondy, Theodora, ok. 1285 r., asper, 2,85 g.

5. Andronikos II i Michailos IX (1282-1328), basilikon z lat 1304-1320, 2,16 g, mennica w Konstantynopolu.

6. Anonimowy basilikon, ok. 1295-1320, 2,05 g.

7. Andronikos III Palaeologos (1328-1341), basilikon, 1,67 g.

8. Andronikos III, Joan V, Anna (1341-1347), basilikon, 1,17 g, mennica w Konstantynopolu.

9. Joan V i Joan VI (1347-1353), basilikon, mennica w Konstantynopolu.

10. Joan VI (1353-1354), basilikon, 0,85 g, mennica w Konstantynopolu.

11. Joan VII (1390), ½ stavraton, mennica w Konstantynopolu.

12. Manuilos II (1391-1423), stavraton z lat 1391-1395, mennica w Konstantynopolu.

13. Joan VIII Palaeologos (1423-1448) stavraton z lat 1423-1431, 6,58 g, mennica w Konstantynopolu.

14. Konstantinos XI (1448-1453), stavraton, ½ hyperperona, 6,46 g, mennica w Konstantynopolu.

Poniżej bułgarskie imitacje basilikonów bizantyńskich:

1. Iwan Asen II (1218-1241), 1,01 g.

2. Teodor Swietosław Terter (1300-1322), grosz, 1,67 g

3. Michał III Sziszman Asen (1323-1330), grosz, 1,37 g.

4. Iwan Aleksander i Michaił (1331-1355).

Po podboju Bliskiego Wschodu przez wyznawców nowej religii – islamu  – sassanidzka drachma przekształciła się w dirhema –  charakterystyczną monetę bez wyobrażeń, wypełnioną po obu stronach inskrypcjami w alfabecie arabskim, zawierającymi dane emitenta oraz rok i miejsce wybicia monety. Dirhem, który przez kilka wieków utrzymał standard kruszcowy i wagowy oraz prawie niezmienny wygląd – opanował handel światowy, docierając, jak już mówiliśmy, w wielkich ilościach również na tereny dzisiejszej Polski.

Drachma arabska w stylu sassanidzkim wybita w 75. roku hidżry.

Arabskie dirhemy:

1. Umajjadzi, Al-Walid I (al-Walīd ibn ʿAbd al-Malik) (AD 705-715), mennica Wasit.

2. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu - Al Saffah (AD 749-754), rok emisji 132 AH (749 AD), mennica Al-Kufa, 2,86 g.

3. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al Mansur (AD 754-775), rok emisji 148 AH, mennica Madinat al-Salam (Bagdad).

4. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al Mahdi (AD 775-785), rok emisji 162 AH, Madinat Jayy, 2,90 g.

5. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al Mahdi (AD 775-785), rok emisji 165 AH, Madinat al-Salam (Bagdad).

6. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al Mu’tamid (AD 870-892), mennica Surra Man Ra (Samarra), 2,65 g

7. Samanidzi, Ahmad ibn Muhammad ibn Ahmad (AH 286-297) 899-910, 2,90 g.

8. Samanidzi, Isma’il ibn Ahmad 279-295 AH (AD 892-907), rok emisji 298 AH, mennica Samarkand.

Wielokrotność dirhema – Abbasydzi, Al-Radi, Madinat al-Salam (Bagdad), 325 AH, waga 14,45 g.

Taka sytuacja trwała w światowym handlu, aż do XII w., kiedy to, właśnie poprzez handel z Cesarstwem Bizantyńskim i z Kalifatem, zaczęły rosnąć w siłę włoskie państwa-miasta.

            Europa Środkowa w tym czasie opierała swój system walutowy na standardach stworzonych jeszcze w IX w. w monarchii karolińskiej. System ten był bardzo prosty i – jak mówiliśmy o tym wcześniej  – sprowadzał się w zasadzie do jednego rodzaju monety: denara o wadze przeważnie mniejszej niż 1 g.

Bogacącym się miastom włoskim taki nominał przestał już wystarczać. Pierwszą reformę monetarną przeprowadziła Genua w roku 1139, kiedy to zaczęto tam wybijać denara o wadze równej czterem dotychczasowym, potem – sześciu denarom, a następnie ich wielokrotnościom. Moneta nie różniła się wyglądem, była tylko cięższa, grubsza i trochę większa. Na awersie widniał krzyż, w otoku legenda CVNRADI REX, na pamiątkę Konrada III, który nadał miastu prawa mennicze. Rewers przedstawiał stylizowane wyobrażenie bramy, godła mówiącego miasta (po łacinie Genua, to Ianua, czyli brama),  a w otoku nazwa miasta: IANVA. Takie monety Genua emitowała bez zmian do roku 1339. 

Grosso Genui emitowane w latach 1139-1339; po lewej o wartości 4 denarów (1,37 g), po prawej – 6 denarów (1,67 g); poniżej – grosso multiplo o wadze 5,59 g.

            Monecie Genui nie nadano żadnej oficjalnej nowej nazwy. Z biegiem czasu zaczęto ją jednak określać potocznie mianem denara grubego – po łacinie: denarii grossi, potem mówiono po łacinie grossus, albo po włosku grosso – gruby, duży, czyli – grosz.

            W roku 1189 swoją monetę grubą o wadze dotychczasowych 12 denarów wybiła Florencja. Florencki grosz miał na awersie patrona miasta, postać świętego Jana Chrzciciela, zaś na rewersie – stylizowany kwiat lilii. Nazywano te monety groszami, albo ze względu na ów kwiat (flos) – florenami (fiorino).

Florenckie fiorino o wartości 12 denarów emitowane od roku 1189; waga od 1,79 g do 1,84 g.

            Kiedy później zaczęto bić we Florencji monety złote z podobnym wyobrażeniem kwiatu, nazwa floren przeszła na monety złote. We Florencji też powstała nazwa denarii parvi – małe, drobne, liche – na określenie dawnych małych monet, które bite były równolegle z nowymi.

            Taki podział na monetę grubą (grossi) i drobną (parvi) utrwalił się i wszedł na stałe do systemu monetarnego epoki groszowej. Do końca XII w. grube denary o wadze ponad 1 g pojawiają się w rozlicznych miastach Italii. Ich przegląd – poniżej.

Monety groszowe miast Italii: 1. Ankona, XIII w.,grosso agontano, 2,33 g. 2. Arezzo XIII-XIV w, grosso, 1,77 g. 3. Mediolan (1250-1310), ambrosino, 2,82 g. 4. Rimini (1265-1385) grosso agontano, 2,24 g. 5. Brescia (1186-1254), grosso, 2,10 g. 6. Cremona (1150-1330) grosso, 1,37 g. 7. Mediolan, Enrico VI (1190-1197) grosso da 6 denari. 8. Werona (1218-1220/1250) grosso, 1,67 g.

9. Lukka, XIII w., grosso, 1,71 g. 10. Bergamo (1197-1220/1250), grosso, 2,05 g. 11. Como (1250-1280) grosso, 1,12 g. 12. Pavia (1250-1359) grosso, 1,30 g. 13. Rzym, XIII w., grosso rinforzato, 3,42 g. 14. Trento (1235-1255), grosso da 20 denari, 1,63 g. 15. Akwileja (1204-1218), denar. 16. Padwa, (1225-1228), tirolino, 1,36 g.

17. Emilia (1233-1243) grosso, 1,40 g. 18. Modena (1242-1294), grosso. 19. Parma (1220-1250) grosso, 1,31 g. 20. Perugia (1260-1506) grosso, XIV w, 1,50 g. 21. Piza (1194-1216), grosso, 1,52 g. 22. Piza, XIII w. grosso, 1.69 g. 23. Ravenna, XIII-XIV w., grosso, 1,53 g. 24. Siena (1230-1244), grosso da 12 denari, 1,64 g.

            Grube denary poszczególnych miast z różnym skutkiem rywalizowały o miano waluty  międzynarodowej do czasu, kiedy na początku XIII wieku zdystansowała wszystkich Wenecja.

Matapan

            W roku 1204 wskutek intryg Wenecji, chrześcijańskie, pobożne wojska czwartej wyprawy krzyżowej zamiast na niewiernych, uderzyły na super chrześcijańską stolicę Cesarstwa Wschodniego – Konstantynopol. Wenecja złupiła potężne miasto, a kupcy weneccy opanowali prawie całkowicie handel z Bizancjum, z Bałkanami, z Bliskim i Dalekim Wschodem i z tymi m.in. niewiernymi, na których nasłali niedoszłą krucjatę. Do prowadzenia tak poważnego handlu potrzebna była własna, poważna moneta.

            Organizacja jej produkcji została przemyślana do najdrobniejszego szczegółu. Ustalono, że grosz ma ważyć dokładnie 2,18 g, a zawartość srebra w monecie ma wynosić dokładnie 96,5%. Taki standard utrzymał się przez cały XIII wiek.

             Za produkcję odpowiedzialni byli trzej urzędnicy, którzy na przemian pełnili w mennicy pięciodniowe dyżury. Pełniący dyżur sprawował nadzór nad całością w asyście drugiego, który po pięciu dniach przejmował jego obowiązki, pod kontrolą następnego. W szczególności do obowiązków nadzorcy należała analiza krążków monetarnych, które osobiście odbierał z poszczególnych kuźni i przekazywał mincerzom. Jeżeli nie mieściły się w normie, zwracał je do ponownego przetopienia, nakładając karę pieniężną na ich wykonawcę. Dyżurny prowadził też skrupulatne księgi przychodów i rozchodów srebra i monet. Taką samą księgę prowadził niezależnie stały pisarz mennicy, dublując w niej zapisy dyżurnego. Nie podlegał on zarządcy, ale bezpośrednio władzom republiki.

             Zewnętrzny nadzór nad produkcją prowadziła trzyosobowa komisja senatu, do obowiązków której należały cotygodniowe wizyty w mennicy, w celu stwierdzenia czy monety nadal są „okrągłe i piękne”. Jeżeli komisja nie miała do zarządcy zastrzeżeń, otrzymywał on roczną zapłatę w wysokości 2400 groszy. Utrzymaniu wysokiej jakości monet służyły również przepisy określające limity wielkości produkcji i zatrudnienia.

             Mincerzy nie mogło być więcej niż dwudziestu, a każdy z nich nie mógł wybić dziennie więcej niż 2160 monet w lecie, 1440 w zimie i 1680 w marcu i kwietniu. Praca trwała bowiem od świtu do zmierzchu. Stemple tworzone były jednocześnie przez dwóch rytowników na zasadzie konkursu – do produkcji wybierano ten, który został uznany za ładniejszy. 

          Tak więc Wenecja produkowała rocznie w tym czasie dziesięć milionów groszy, przebijając na monety dwadzieścia dwie tony złupionego w Konstantynopolu srebra.

            

           Grosze weneckie, nazywane matapanami przez kilkaset lat przedstawiały prawie niezmiennie Chrystusa Pantokratora po jednej stronie, z „podpisem” IC XC czyli Ι[ΗCOY]C X[PICTO]C (Ἰησοῦς Χριστὸς – Iēsoûs Christós) – Jezus Chrystus. Zaś po drugiej świętego Marka, patrona Wenecji, wręczającego chorągiew stojącemu po jego prawej stronie doży. 

           Obie postacie są również „podpisane”; doża inicjałem imienia i nazwiskiem w wersji łacińskiej: H. DΛNDOL’ DVX – Henricus Dandolus dux (a potem kolejne emisje podają dane dożów kolejnych); święty: S. M. VЄNЄTI – Sanctus Marcus Veneti – święty Marek z Wenecji. Motywy te zaczerpnięte zostały z monet bizantyńskich.

Grosze weneckie:

1. Enrico Dandolo (1192-1205). 2. Jacopo Tiepolo (1229-1249). 3. Ranieri Zeno (1253-1268). 4. Jacopo Contarini (1274-1280). 5. Giovanni Dandolo (1280-1289). 6. Pietro Gradenigo (1289-1311). 7. Giovanni Sorenzo (1312-1328). 8. Francesco Dandolo (1329-1339). 9. Bartolomeo Gradenigo (1339-1342).

            Wkrótce, szczególnie na Bałkanach pojawiły się liczne naśladownictwa weneckiego matapana. Największą rolę odegrały grosze serbskie, produkowane w olbrzymich ilościach z nowo odkrytych złóż srebra w pobliżu Dubrownika.

Bałkańskie naśladownictwa groszy weneckich;

Serbia:

10. Stefan Urosz I (1243-1276), grosz z lat 1272-1275, 2,15 g.

11. Stefan Dragutin (1276-1282), 1,92 g.

12. Stefan Dragutin (1276-1282), 1,84 g.

13. Stefan Urosz II (1282-1321), 1,88 g.

14. Stefan Urosz IV Duszan (1331-1335), 1,19 g.

Bułgaria:

15. Michaił III Sziszman Asen i Irena (1323-1330), grosz, 1,37 g.

            Podobne grosze emitował sam Dubrownik, nazywający się wtedy Raguzą i będący niezależną republiką, która rywalizowała na tych terenach o prymat handlu z Wenecją.

Ragusa, grosso z lat 1366-1370, Av: S BLΛSIV S RΛGVSII (sanctus Blasius Ragusii – święty Błażej z Raguzy); Rv,: Ι[ΗCOY]C X[PICTO]C; ø 19 mm, 1,67 g.

Szterlingi

Na zachodzie Europy dzieje grubej monety srebrnej przebiegały inaczej i należałoby zacząć je od angielskiego pensa (Penny), który od początku ważył powyżej jednego grama. Sterling (w wersji spolszczonej szterling), to początkowo zwyczajowa nazwa angielskich pensów wprowadzona już w VIII w.

Poniżej – najstarsze angielskie pensy.

1. Coenwulf, król Mercji (796-821), pens (1,33 g) z lat 815-821, mennica Canterbury, mincerz Diormod.
2. Æthelstan I, król Wschodniej Anglii (ok. 825-840), pens.
3. Burgred, król Mercji (852-874), pens.
4. Edmund, król Wschodniej Anglii (855-870), pens (1,27 g): mincerz Ethelwulf: EADMVND REX AN / EDELAVLEX MON.
5. Alfred Wielki, król Wessex (871-899), pens (1,24 g), z ok. 871-875 r., mennica Canterbury.
6. Alfred Wielki, pens (1,6 g) , z ok. 880 r., z mennicy w Londynie.
7. Edward the Martyr (975-978), pens (1,41 g), mincerz Oswald, mennica Northhampton.
8. Æthelred II (978-1016), pens typu CRVX (1,73 g), mincerz Brihtmaer, mennica Winchester.
9. Æthelred II (978-1016), pens typu first hand (1,45 g), mincerz Godwine, mennica Londyn.
10. Æthelred II (978-1016), pens typu long cross (1,59 g), mincerz Aethelwerd, mennica Londyn.
11. Æthelred II (978-1016), pens typu small cross (1,18 g) z lat 1009-1011, mincerz Saewine, mennica Shaftesbur.
12. Æthelred II (978-1016), pens typu second hand (1,41 g) z lat ok. 985-991, mincerz Leofric, mennica Canterbury.

13. Cnut (Canute) (1016-1035), pens typu helmet (0,99 g), mincerz Leofstan, mennica Londyn.

14. Harold I (1035-1040), pens (0,89 g), mincerz Leofsige, mennica Norwich.

15. Edward Wyznawca (1042-1066), pens typu trefoil quadrilateral, mennica Lincoln.

16. Edward Wyznawca (1042-1066), pens typu sovereign, mennica Canterbury.

17. Edward Wyznawca (1042-1066), pens typu pyramids, mennica Winchester.

18. Harold II (1066), pens (1,26 g), mincerz Wolfward, mennica Londyn.

19. Wilhelm Zdobywca (William I) (1066-1087), sterling typu PAXS, mennica w Londynie.

20. Wilhelm (William) II Rufus (1087-1100), sterling.

21. Henryk II (1154-1189), sterling, 1,50 g, mennica York.

22. Jan Bez Ziemi (1199-1216), sterling z lat 1204-1209, mennica Londyn.

Pochodzenie nazwy szterling nie jest znane. Wywodzi się ona albo od słowa easterlings, jak określano hanzeatyckich kupców znad Bałtyku, albo od germańskiego ster, czyli mocny, stały, stabilny, solidny.

Od czasów Wilhelma Zdobywcy (1066-1087) oznacza nową, lepszą, stabilną monetę srebrną o wadze ponad jednego grama.

W roku 1180 król Henryk II wprowadził ujednolicony typ stempla z ukoronowaną głową en face o długich włosach, co stało się cechą charakterystyczną sterlingów.

Sterling Henryka II (1154-1189), 1,46 g, mennica Winchester; z charakterystyczną głową en face.

W roku 1247 król Henryk III przeprowadził całkowitą wymianę monet w związku z nagminnym ich obrzynaniem. Aby temu zapobiec, przywrócono podwójny „długi krzyż” (wprowadzony na stemple monet przez Æthelreda II), który teraz znów sięgał brzegu monety: nieuszkodzone zakończenia jego ramion – oznaczały monetę niesfałszowaną.

Pens Æthelreda II (978-1016) z lat 997-1003, z długim dwunitkowym krzyżem (1,73 g). Mennica Wilton, mincerz Saewine: +ÆDELRÆD REX ANGLOX, / +SÆPINE MWO PILT.

Po wprowadzeniu na monety krzyża dwunitkowego sięgającego krawędzi monety, przyjęto praktykę, by „rozmieniać” szterlingi na drobne, przecinając monetę wzdłuż linii krzyża na dwie (Halfpenny) lub cztery (Farthing) części. Mogło być to stosowane pod warunkiem, że monety bite były centrycznie.

Szterlingi Henryka III ważyły ok. 1,3 g i były z prawie czystego srebra (92,5%). Rozpowszechniły się na całą Europę.

Long Cross Pennies – szterlingi Henryka III (1216-1272) z lat 1247-1250. U dołu – pens „rozmieniony” na drobne za pomocą przecięcia ( przełamania) po linii krzyża.

Grosz turoński

            Wzorem miast włoskich, potrzebę stworzenia grubej jednostki pieniężnej dostrzeżono też we Francji. W XIII wieku, sytuacja monetarna była tam podobna do tej, którą znamy już z terenów Polski – decentralizacja państwa doprowadzała działalność menniczą do absurdu.

            W roku 1262 król Ludwik Święty (1226-1270), biorąc za wzorzec monety produkowane w opactwie świętego Marcina w Tours, wydał edykt, który nadawał jego denarom turońskim rangę wyższą od denarów innych francuskich emitentów. Następnie zobowiązał poddanych, by przysięgli, że nie będą posługiwać się bardzo powszechnymi we Francji angielskimi szterlingami, które odpowiadały tu czterem denarom królewskim. Kiedy nie dało to rezultatu, nakazał ściągnięcie angielskich monet z obiegu.

            Denary turońskie:

1.-2. Filip II (Philippe II Auguste) (1180-1223), denier tournois de St Martin de Tours. Av.: + PHILIPVS REX. Rv.: + S[an]C[tu]S MARTINVS.

3. Filip II. Av.: + PHILIPVS REX. Rv.: + TVRONVS CIVI[tas].

4. Ludwik (Louis) VIII (1223-1226). Av. + LVDOVICVS REX.

5.-7. Ludwik VIII lub Ludwik IX (1226-1270). Av. + LVDOVICVS REX.

8.-11. Ludwik IX. Av. + LVDOVICVS REX. Rv.: + TVRONVS CIVI[ta]S.

12.-14. Filip (Philippe) III (1270-1285). Av. + PHILIPVS REX. Rv.: + TVRONVS CIVI[ta]S.

15.-17. Filip IV (Philippe IV le Bel) (1285-1314), denier tournois à l'O rond z lat 1280-1290. Av.: + PhILIPPVS REX. Rv.: + TVRONVS CIVI[tas].

18. Filip (Philippe) VI (1328-1350). Av.: + PhILIPPVS REX. Rv.: + TVRONVS CIVI[tas].

19.-20. Filip VI, piéfort de denier tournois. 

            Stempel menniczy do wybijania awersu denarów turońskich Filipa IV:

Wreszcie, w roku 1266 przystąpiono do produkcji rodzimej monety grubej – groszy. Nowe monety były wzorowane na denarach turońskich i choć produkowano je w różnych mennicach, nosiły na rewersie znane z denarów wyobrażenie zamku i legendę w otoku TVRONVS CIVIS. Jeżeli by odczytywać ten napis dosłownie, znaczyłoby to: obywatel (miasta) Tours – obywatel turoński. Tak więc moneta miałaby nosić obywatelstwo miasta. Najprawdopodobniej chodzi tu jednak o skrót: TVRONVS CIVI[ta]S – miasto Tours.

Wartość monety – 12 denarów zaznaczono w dodatkowym otoku za pomocą 12 lilii. Awers przedstawia krzyż obwiedziony dwoma otokami; wewnętrzny nosi inskrypcję LVDOVICVS REX, zewnętrzny – B[e]N[e]DICTV[m] SIT NOmЄ[n] D[omi]NI n[ost]RI DЄI Ih[eso]V XP[(Chr)ist]I – Benedictum sit Nomen Domini nostri Dei Ihesou Christi – Błogosławione niech będzie imię naszego Pana i Boga Jezusa Chrystusa. Jest to nawiązanie do Psalmu 112, 2: Sit nomen Domini benedictum, ex hoc nunc et usque in saeculum. Niech będzie Imię Pańskie błogosławione odtąd aż na wieki.

Grosz turoński (Gros tournois) o średnicy ok. 25 mm ma wysoką próbę srebra – 958/1000 i waży 4,2 g (z dopuszczalnym odchyleniem 0,15 g).

Grosze turońskie Ludwika IX (1245-1270).

            Jest to przepiękna moneta, której produkcję kontynuowali kolejni królowie Francji.

Grosz turoński stał się dla okolicznych właścicieli ziemskich, opactw, miast i książąt bardzo wygodnym sposobem do dokonywania machinacji finansowych. Przetapiano masowo grosze królewskie i bito podobne, pod własnym stemplem o różnej wadze i o różnej zawartości srebra, puszczając je w obieg po nominalnej wartości oficjalnego, królewskiego gros tournois. Wydaje się, że korzystano przy tym z usług obwoźnych warsztatów menniczych, które takim emitentom oferowały swoje profesjonale usługi.

Tym procederem zajmowali się zarówno tacy drobni panowie feudalni, jak na przykład Arnold, pan na włościach Randerode (fot. 24. i 45. poniżej), władający takim oto terytorium:

...jak i król Anglii, Edward oraz Jan Ślepy – hrabia Luksemburga, król Czech i tytularny król Polski w latach 1310-1335 (fot. 27. i 30.), a także tak potężne miasta, jak Antwerpia czy Kolonia. Oto przegląd dokonań tych emitentów:

1. Nieokreślony warsztat. Louis IX (1226-1270), gros tournois. Av.: BnDICTVS SIT nOmЄ DnI nRI DЄI IIIV X / + LVDOVICVS RЄX. Rv.: (14 lilii) + TVRONVS CIVITS. [źródło fotografii: Kölner Münzkabinett Tyll Kroha Nachfolger UG: http://www.koelner-muenzkabinett.de/]

2. Hrabstwo Prowansji (Comté de Provence). Charles d'Anjou (1246-1285); król Sycylii (1266-1285); gros tournois z lat 1267-1277 z mennicy w Avignon. Av.: + BИDICTV SIT nOmЄ DИI ИRI DЄI IhV XPI / KAROLVS SCL' REX (Karolus Siciliae rex). Rv.: COMES PVINCIE (Comes Provinciae). [Jean Elsen & ses Fils S.A.: http://www.elsen.eu/]

3. Księstwo Brabancji (Hertogdom Brabant / Duché de Brabant). Jean Ier (1268-1294), gros au châtel brabançon. Av.: ИOMEИ DOMIИI ИOSTRI SIT BEИEDICTVM – imię Pana naszego niech będzie błogosławione / BRABAИTIE DVX (książę Brabancji). Rv.: MOИETA BRVXEL' (moneta Brukseli). [Fritz Rudolf Künker GmbH & Co. KG: http://www.kuenker.de/]

4. Hasselt. Hrabstwo Loon (Graafschap Loon / Comté de Looz). Arnold V van Loon (Arnoul V de Looz) (1279-1323); gros tournois. Av.: + In OMmInЄ DOmInI nRI DЄI IhV XP - In Nomine Domini nostri Dei Ihesou Christi – w imię Pana naszego i Boga Jezusa Chrystusa / ARnOLDVS COMES. Rv.: MOnETA  hASELT. [Künker]

5. Valenciennes. Hrabstwo Hainaut (Comté de Hainaut / Graafschap Henegouwen / Grafschaft Hennegau / Comitatus Hanoniae). Jean Ier de Hainaut / Jean II d'Avesnes / Jan II van Avesnes (1280-1304); gros tournois. Av.: + IOhAnNЄS COmЄS hAnOnIЄ / SIGnVM CRVCIS (znak krzyża). Rv.: mOnЄTA VALЄCЄn (moneta Valecensis). [Elsen]

6. Dominium Élincourt (Seigneurie d'Elincourt). Guy IV de Châtillon, comte de Saint-Pol (1292-1317), gros au châtel. Av.: + GRΛCIΛ DOmInI DЄI nRI FΛCTVS SVM – gracia Domini Dei nostri factus sum –  wykonaliśmy to dzięki Panu Bogu naszemu. Nawiązanie do Psalmu 17, 19-20: Factus est Dominus protector meus... Pan stał się moim obrońcą.... / + G COMЄS S PΛVLI (Guido comes Sancti Pauli). Rv.: + MOnЄTΛ ЄLInЄT (moneta Elincourt). [Elsen]

7. Księstwo Brabancji (Duché de Brabant / Hertogdom Brabant). Jean II de Brabant / Jan II van Brabant (1294-1312), gros au châtel brabançon z mennicy w Brukseli. Av.: ИOMЄИ DOMIИI ИOSTRI SIT BЄИЄDICTVM / BRABAИTIE DVX. Rv.: MOИETA BRVXEL'. [Künker]

8. Maastricht. Księstwo Brabancji. Jean II de Brabant (1294-1312), gros au châtel brabançon. Av.: ИOMEИ DOMIИI ИOSTRI SIT BEИEDICTVM / BRABAnTIE DVX. Rv.: MOnETA TRIChT (moneta Trichtensis / Traiectum = Maastricht). [Elsen]

9. Hrabstwo Namur (Graafschap Namen / Comté de Namur). Jan I van Namen (Jean de Namur), gros au châtel crénelé z ok, 1300 r. Av.: + GRΛCIΛ DOmINI DЄI nRI FΛCTVS SVM / I COMЄS NΛMVR (Joannes comes Namuriae). Rv.: MONЄTΛ NΛMVR. [Elsen]

10. Kasztel Poilvache (Emeraude / Méraude). Hrabstwo Luksemburg (Comté de Luxembourg / Grofschaft Lëtzebuerg / Grafschaft Luxemburg). Henryk VII Luksemburski (Henri / Heinrich VII de Luxembourg; hrabia Luksemburga i La Roche-en-Ardenne: 1288-1310), gros au châtel crénelé z lat 1300-1309. Av.: + hЄRICUS COMЄS LVCЄBVRGЄS ЄT RVPЄ (Henricus comes Luceburgensis et Rupensis – komes Luksemburga i La Roche / + MΛRChIO ЄRLOM (markiz Arlon). Rv.: + M'ЄTA ЄMЄRAVDЄ (moneta Emeraude = Poilvache). [Numista: https://en.numista.com/]

11. Aalst (Alost). Hrabstwo Flandrii (Graafschap Vlaanderen / Comté de Flandre). Jan I van Namen (Jean de Namur) (gouverneur van Vlaanderen: 1302-1303), tourse groot. Av. + PΛX DOMN SIT SЄMPЄR NOBISCV – Pax Domini sit semper nobiscum – Pokój Pański niech zawsze będzie z nami. / I F COIT FLΛnD' – Johannes filius concordavit comes Flandriae –  Jan syn uzgodnionego w traktatach hrabiego Flandrii. Rv. mOnЄTΛ ΛLOST. [The Saleroom: https://www.the-saleroom.com/en-gb]

12. Biskupstwo-księstwo Liège (/ Principauté de Liège / Fürstbistum Lüttich / Principatus episcopalis Leodiensis). Thibaut de Bar (Theobald von Bar) (1302-1312), gros tournois à l'O long z mennicy w Liège. Av. + Th'B EPISCOPVS (Theobaldus episcopus). Rv.: + nOmEn DnI nRI SIT BEnEDICTVm / LEOD CIVITΛS (Leodium civitas – miasto Liège). [Elsen]

13. Pierre-Châtel. Dominium Vaud (Signoria / Baronia del Vaud / Comitatus Vaudensis). Luigi II di Savoia-Vaud (Louis II de Vaud / Ludwig von Savoyen) (1302-1349), gros tournois. Av.: BnDICTV SIT NOMЄ DNI nRI DЄI / LVD D SA BAV DIA (Ludovicus dominus Sabaudiae). Rv.: (11 lilii) PETR CORVm (Petra Castrorum = Pierre-Châtel). [Chaponnière & Firmenich SA: http://www.aaanumismatique.com/]

14. Dominium Ligny-en-Barroi (Seigneurie de Ligny / Herrschaft Ligny). Waléran II de Luxembourg-Ligny (Walram II. von Luxemburg) (1302-1354), gros tournois. Av.: + BNDICTV SIT nOmЄ DNI nRI BNV XPИ / + WALRANVS COMS. Rv. + TVRONVS CIVIS. [Elsen]

15. Hrabstwo Hainaut. Jean I (1280-1304); gros tournois z lat 1303-1304. Av. + XPC VInCIT XPC RЄGnAT XPC InPЄRAT – Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat – Chrystus zwycięża, Chrystus panuje, Chrystus rządzi. Cytat z laud wielkanocnych. / + IOhANЄS COMЄS. Rv.: hAN OnIЄ. [Elsen]

16. Hrabstwo Flandrii (Graafschap Vlaanderen / Comté de Flandre). Robrecht van Béthune (1305-1322), tourse groot z lat 1305-1306 z mennicy w Gandawie (Gent). Av. + PΛX DOMIИI SIT SЄMPЄR ИOBISCVM / ROBЄRTVS COMЄS. Rv. MOnЄTΛ FLΛnD'Є. [Elsen]

17. Aalst. Hrabstwo Flandrii. Robrecht van Béthune (1305-1322), groot met kasteel. Av. + PΛX DOmIИI SIT SЄmPЄR ИOBISCVM / + ROBERTVS COMES. Rv. + MONETΛ ΛLOST. [Elsen]

18. Księstwo Lotaryngii (Duché de Lorraine / Herzogtum Lothringen). Ferry IV de Lorraine (Friedrich IV.) (1312-1328), gros tournois. Av. BИEDICTV SIT ИOmЄИ DИI nRI DЄI IhV XPI / PhIRICVS DEVX (sic!). Rv. TVRONVS DVCIS. [Auktionen Münzhandlung Sonntag: http://www.ams-stuttgart.de/]

19. Antwerpia (Antwerpen / Anvers). Księstwo Brabancji. Jean III (1312-1355), gros au châtel brabançon. Av.: BИEDICTV SIT ИOmЄИ DИI nRI DЄI IhV XPI / IOh BRΛBΛn DVX (Johannes Brabantiae dux). Rv. MOnETA AnDWP' (moneta Antwerpensis). [Spink: http://www.spink.com/]

20. Księstwo Akwitanii (Duché d'Aquitaine / Duchy of Aquitaine). Edward III of England (Édouard III d'Angleterre) (1327-1377), gros tournois à la croix mi-longue. Av.: + BnDICTV SIT nOmЄ DnI nRI DEI IhV XPI / + ЄD' RЄX ΛnG LIЄ (Edwardus rex Angliae). Rv.: + DVX ΛQITΛnIЄ (książę Akwitanii). [CGN. Classical Numismatic Group, Inc.: http://www.cngcoins.com/]

21. Dominium (Herrschaft) Heinsberg. Dietrich IV (Herr von Heinsberg und Blankenberg: 1331-1361), turnose. Av.: + BИDICTV SIT ИOmЄ DnI nRI DЄI IhV XPI / + DnS hEInSBER (dominus Heinbergensis). Rv.: TVRONVS CIVIS. [Künker]

22. Dominium Heinsberg. Dietrich IV (1331-1361), turnose. Av.: + BИDICTV SIT ИOmЄ DnI nRI DEI IhV XPI / + DnS hEnSBERCh. Rv.: MOnЄTΛ hЄInBЄ' (moneta Heinsbergensis). [Münzen & Medaillen GmbH (DE): http://www.muenzenundmedaillendeutschland.de/]

23. Dominium Heinsberg. Dietrich IV, turnose. Av.: + BИDICTV SIT ИOmЄ DnI nRI DEI IhV XPI / + PhILIPVS REX. Rv.: MOnЄTΛ hЄNBЄ' (moneta Heinsbergensis). [Künker]

24. Dominium Randerode (Herrschaft Randerath / Heerlijkheid Randerode). Arnold II von Randerath / Arndt II van Randerode (Randenrode) (ok. 1320-1390), turnose z lat 1331-1364. Av. BNEDICTV SIT ИOmЄ DnI nRI DЄI IhV XPI / DnS DE RΛnDEn (dominus de Randenrode). Rv. TVRONVS CIVIS. [Numista]

25. Księstwo Burgundii (Duché de Bourgogne). Eudes (Odo) IV de Bourgogne (1315-1349), gros à la couronne z 1337 r. Av.: ЄVDЄ DЄI GRAS (Eudes dei gracia). Rv. BИDICTV SIT ИOmЄИ DИI nRI DЄI IhV XPI / BVR GVn DIЄ DVX (Burgundiae dux). [Elsen]

26. Hrabstwo Bar (Comté de Bar / Grafschaft Bar). Henri IV de Bar (1337-1344), gros à la couronne. Av.: h' COMЄS BΛRRI' (Henricus comes Barri). Rv.: + BnDICTV SIT nOmЄ DnI nRI DЄI / MOn ЄTΛ S M ICh (moneta Sancti Michaeli). [iNumis: http://www.i-numis.com/]

27. Hrabstwo Luksemburg. Jan Luksemburski (Jean l'Aveugle / Jan Lucemburský / Johann von Luxemburg) (1309-1346), gros à la couronne z 1340 r. Av. BnEDICTV SIT nOmЄ DИI nRI DЄI / Ih'S LVB GIS REX (Johannes Luceburgensis rex). Rv.: Bh'CИIORVm (Bohemiorum). Czyli: – Jan Luksemburski, król Czechów. [Elsen]

28. Biskupstwo Verdun (Évêque de Verdun). Henri IV de Aspremont (d'Âpremont) (1312-1349), gros à la couronne z 1340 r. Av. h ЄPISCOPVS (Henricus episcopus). Rv. + BИDICTV SIT ИOmЄ DИI nRI DЄI / MOn ЄTA VIR DVn (moneta Virdunes). [CGB. Numismatique Paris: https://www.cgb.fr/]

29. Hrabstwo Sabaudii (Comté de Savoie / Contea di Savoia). Aymon de Savoie (Aimone di Savoia) (1329-1343), gros à la couronne z lat 1340-1343. Av.: AIMO COM SAB (Aimo comes Sabaudiae). Rv.:  + BnDICTV SIT nOmЄ DnI DЄI / In I TAL MAR ChO (in Italiae marchio). [iNumis]

30. Hrabstwo Luksemburg. Jan Luksemburski (1309-1346), gros tournois z lat 1342-1343. Av. BИEDICTV SIT nOmI DMI nRI DEI H'V XPI / Ih'S BhEMIE REX (Johannes Bohemie rex). Rv.: TVROИVS CIVIS. [Elsen]

31. Wolne miasto Rzeszy (Freie Reichsstadt) Frankfurt nad Menem. Ludwik IV Bawarski  (Ludwig der Bayer) jako Imperator Romanorum (1328-1347), gros tournois z lat 1345-1346. Av.: + BNDICTV SIT nOmЄ DnNI nRI DЄI IhV XPI / + LVDOWICVS QVART' (Ludowicus Quartus). Rv.:  + ROmAnOR' ImPATOR (Romanorum Imperator). [Münzkabinett, Staatliche Museen zu Berlin: https://smb.museum-digital.de/]

32. Biskupstwo Cambrai (Évêque de Cambrai). Guillaume II d'Auxonne (1336-1342), gros à la couronne. Av.: VЄRITΛS DnI mΛnЄT In ЄTЄRnVm – veritas Domini manet in aeternum – prawda Pana trwa zawsze. Fragment psalmu 117.: ...Super nos misericordia eius, / Et veritas Domini manet in aeternum. Według Biblii Tysiąclecia:  ...bo Jego łaskawość nad nami potężna, a wierność Pańska trwa na wieki. // + GVI LЄL mVS ЄPS (Guillelmus episcopus). Rv. CΛmЄRΛCORVm (Cameracorum = Cambrai). [Alde: http://www.alde.fr/]

33. Wolne miasto Rzeszy Frankfurt nad Menem. Karol (Karl) IV Luksemburski jako Rex Romanorum (1346-1355), gros tournois. Av.: + BNDICTV SIT ИOmЄ DЄI nRI DИI IhV XPI / + KhΛROLVS REX. Rv. + TVRONVS CIVIS. [Elsen]

34. Büderich. Hrabstwo Kleve (Grafschaft Kleve). Johann von Kleve (1347-1368), turnose. Av. + BNDICTV SIT NOmЄN DNI NRI DЄI IhV XPI / + BVODRICEnCIS (Buodricencis). Rv. TVRONVS CIVIS. [Münzen & Medaillen GmbH]

35. Dominium Bergerac. Księstwo Akwitanii. Henry of Lancaster (1299-1361) [W 1347 r. Edward III jako książę Akwitanii nagrodził hrabiego Lancaster przywilejem bicia monet w Bergerac we własnym imieniu i czerpania z tego korzyści.]. Gros tournois à la croix longue z lat 1347-1351. Av.: BnDIC TV SIT nOmЄ D nI nRI D / hЄn COm LΛ nCЄ (Henricus comes Lancastriae). Rv.: DnS BRΛGΛIRC (dominus Bragairacum). [CGB]

36. Dominium Berg [Herrschaft Berg / Comitatus Montensis; dziś część miasta Ehingen (Donau) w Alb-Donau-Kreis w Badenii Wirtembergii (Baden-Württemberg)]. Wilhelm I (1348-1360), gros tournois. Av.: BHDICTV SIT HOmЄ DHI DЄI IhV XP / + WILhS DnS MONTЄ (Wilhelmus dominus de Monte = Berg). Rv. + TVROИVS CIVIS. [Künker]

37. Księstwo Bar (Duché de Bar / Herzogtum Bar). Robert I de Bar (comte de Bar: 1352-1354; duc de Bar: 1354-1411 / Robert I. Graf von Bar), gros tournois z lat 1352-1411. Av.: + BHDICTV SIT HOmЄ DHI DЄI IhS XPI / + ROBERTVS DVX. Rv. + TVRONVS CIVIS. [Künker]

38. Księstwo Jülich (Herzogtum Jülich / Hertogdom Gulik). Wilhelm Herzog von Jülich (1356-1361), tournose. Av.: BHDICTV SIT NOmЄ DnI nRI DЄI IhV XPI / + WILhELMVS DVX. Rv. + TVRONVS CIVIS. [Pegasi Numismatics: http://www.pegasionline.com/]

39. Hrabstwo Burg Sayn (Grafen auf Burg Sayn). Część hrabstwa Sayn. Johannes-Linie. Johann III Graf zu Sayn in Sayn (1359-1409) [szczegóły dla dociekliwych: http://www.bendorf-geschichte.de/old/bdf-0235.htm], turnose. Av.: + BИDICTV SIT ИOmЄИ DИI ИR IV XI / + IOhΛИES COMES. Rv. TVRONVS CIVIS. [Elsen]

40. Ratingen. Hrabstwo (Grafschaft) Berg. Wilhelm II. Graf von Berg (1360-1380), turnose. Av.: WILhLMVS COMES. Rv. BHDICTV SIT NOmЄ DnI nRI DЄI Ih XP / MOnET RΛTInGn' (moneta Ratingensis). [Münzen & Medaillen GmbH]

41. Księstwo Jülich (Herzogtum Jülich / Hertogdom Gulik). Wilhelm II. von Jülich (1361-1393), tournose. Av.: BHDICTV SIT NOmЄ DnI nRI DЄI IhV XI / + WILhELMVS DVX. Rv. + TVRONVS CIVIS. [Elsen]

42. Bergheim. Księstwo Jülich. Wilhelm II (1361-1393), tournose. Av.: BNDICTV SIT NOmЄ DnI nRI WILhЄL DVX / BЄRGЄMЄnSI CIVI' (Bergemensi civitas). Rv. + TVRONVS CIVIS. [Numista]

43. Düren. Księstwo Jülich. Wilhelm II (1361-1393), tournose. Av.: BNDICTV SIT NOmЄ DnI nRI WILhЄL DVX / DVREnSI' CIVITS (Durensis civitas). Rv. + TVRONVS CIVIS. [Münz Zentrum Rheinland: http://www.muenzzentrum.de/]

44. Valenciennes. Hrabstwo Hainaut. Wilhelm I Bawarski jako hrabia Hainaut (Guillaume III de Hainaut / Willem van Beieren / Wilhelm I. von Bayern; Herzog von Bayern-Straubing, Graf von Holland, Zeeland; Wilhelm III. Graf des Hennegaus) (1356-1389), gros tournois 1361 r. Av.: + BИDICTV SIT ИOMЄ DИI NRI DCI IhV XPI / + GL COM hΛIn' DVX [Guilhelmus comes Hainnoniae, dux (Bavariae)]. Rv.: TVROИVS VΛLIS (turonus Valacenensis). [Elsen]

45. Dominium Randerode. Arnold II von Randerath, turnose z lat 1364-1384. Av. BИDICTV SIT ИOmЄ DИI ИRI IhV XPI / ΛRnOLD DnS RΛn (Arnoldus dominus Randerodensis). Rv. TVRONVS CIVIS. [Künker]

46. Hrabstwo (Grafschaft) Nassau-Wiesbaden-Idstein. Walram IV. von Nassau-Wiesbaden-Idstein (Valéran III de Nassau) (1370-1393), turnose. Av.: + BИDICTV SIT ИOmЄ DИI nRI DI IhV XPI / + WΛLRΛMVS COИ (Walramus comes). Rv. TVROИVS CIVIS. [Leipziger Münzhandlung und Auktion Heidrun Höhn: http://www.numismatik-online.de]

47. Biskupstwo Cambrai. Gérard de Dainville (1372-1378), gros tournois. Av.: + BnDICTV SIT nOmЄ DnNI nRI DЄI IhV XPI / + GERΛRD' EPS' COS' (Gerardus episcopus Comeracensis). Rv. TVROИVS CIVIS. [Künker]

48. Opactwo-księstwo Rzeszy Essen (Abbatia Essendiensis / Reichsabtei / Gefürstete Abtei / Stift Essen). Elisabeth Gräfin von Nassau-Hadamar [Äbtissin und Fürstin (Fürstäbtissin) zu Essen: 1370-1412], turnose z ok. 1400 r. Av.: BИDICTV SIT ИOmЄ DИI nRI IhV XPI / + ELISΛBET ΛBBΛ –  Elisabet Abbatisa – Elżbieta opatka). Rv. + MOnЄTΛ ESSEIn (moneta Essendiensis). [Dr. Busso Peus Nachfolger: http://www.peus-muenzen.de/]

49. Hrabstwo Ravensberg (Grafschaft Ravensberg), kontrmarka z herbem Ravensbergu wykonana ok. 1470 r. na groszu Wilhelma II, hrabiego Bergu (1360-1380). [Gorny & Mosch Giessener Münzhandlung: http://www.gmcoinart.de/]

W związku z nagminnym obniżaniem próby i wagi monet różnych emitentów, poszczególne kraje autoryzowały obce monety, uznając je w ten sposób za pełnowartościowe. Poniżej pfennig grafa Ravensbergu Ottona III (1249-1306) z herbem hrabstwa (49a). [Westfälische Auktionsgesellschaft: https://www.wag-auktionen.de/]

50. Deutz (Tuitium – zamek-opactwo na prawym brzegu Renu, naprzeciwko Kolonii – dziś dzielnica Kolonii). Arcybiskupstwo Kolonii (Erzbistum Köln). Hermann Landgraf von Hessen (Hermann IV. Kurfürst und Erzbischof von Köln: 1480-1508), blanken / turnose z 1482 r. Av.: hЄRMΛnnI ΛRChI ЄPI' COLOnIЄn' [Hermanni (ex gratia Dei) archiepiscopi Coloniensis] / + TVROn' TVICn' (turonus Tuicensis); czyli: grosz Tuitium arcybiskupa Kolonii Hermana. Rv.: SIT nOMЄn DOMInI BЄnЄDICTVM / Λn mCCCCLXXXII [Anno (rok) 1482]. [Künker]

            Prawie w tym samym czasie co grosz turoński Ludwika Świętego duża moneta srebrna – podwójny szterling (double esterlin) powstała również w Niderlandach. W Brabancie, w Hainaut, w Liège i we Flandrii emitowano następnie monety groszowe, których tylko jedna ze stron nawiązywała ściśle do grosza turońskiego.

1. Hainaut, Małgorzata z Flandrii (Marguerite de Constantinople) (1244-1280), podwójny sterling (double esterlin au chevalier), ok. 1269 r., mennica Valenciennes.

2. Flandria, Małgorzata I (Margaretha van Constantinopel) (1244-1280), podwójny sterling (dubbele sterling met de adelaar), ok. 1269 r., mennica Aalst. 

3. Brabant, Jan II (1294-1312), gros à l'écu, mennica w Brukseli.

4. Hainaut, Wilhelm I (Guillaume Ier ) (1304-1337), gros tournois (guillemot), z lat 1306-1309, mennica Valenciennes.

5. Liège, Adolf de la Marck (1313-1344), gros à l'aigle, mennica Liège.

6. Flandria, Ludwik z Nevers (Lodewijk van Nevers) (1322-1346), groot met de leeuw (vieux gros), ok. 1338-1339 r., mennica Gent.

Groat

W trzynaście lat po reformie Ludwika Świętego, również w Anglii dokonano kompleksowej reformy monetarnej. W roku 1279 wprowadzono mianowicie „okrągłe” monety drobne o wartości pół pensa (Halfpenny) i ćwierć pensa (Farthing). Zarówno na pensach, jak i na jego frakcjach zastąpiono niepotrzebny już do dzielenia monet krzyż dwunitkowy – normalnym. [Źródło fotografii: The British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection i Classical Numismatic Group, Inc.: http://www.cngcoins.com/]

Pensy (Penny) Edwarda I (1272-1307) z mennicy w Londynie. Av.: + ЄDWR' R' ANGL' DNS hУB (Edwardus Rex Angliae Dominus Hyberniae – Edward, król Anglii, pan Irlandii). Rv.: CIVI TAS LON DON (miasto Londyn).

Półpensy (Halfpenny) Edwarda I z mennicy w Londynie. Av.: + ЄDWR' R' ANGL' DNS hУB. Rv.: CIVI TAS LON DON.

Ćwierćpensy (Farthing) Edwarda I z mennicy w Londynie. Av.: + ЄDWARDVS RЄX. Rv.: LON DON IEN SIS (1279-1281). Av.: + Є R ΛNGL D H. Rv.: CIVI TΛS LON DON (1282-1300). Av.: + ЄDWΛRDVS RЄX ΛN. Rv.: LON DON CIVI TΛS (1301-1310).

           Emisje takich monet w niezmienionej formie kontynuowali kolejni królowie Anglii aż do połowy XVI w.:

Penny.

1.-3. Edward II (1307-1327), mennica w Londynie. Av.: + ЄDWΛ' R' ΛNGL' DNS' hУB'. Rv.: LON DON CIVI TΛS.

4.-5. Edward III (1327-1377), mennica w Londynie. Av.: + ЄDWΛ' R' ΛNGL' DNS' hУB' (1344-1351). Av.: + ЄDWΛRDVS RЄX ΛNGLI (1356-1361). Rv.: CIVI TΛS LON DON.

6.-7. Richard II (1377-1399), mennica w Londynie. Av.: + RICΛRDVS RЄX ΛnGLЄ. Rv.: CIVI TΛS LON DON; mennica w Yorku. Av.: + RICΛRDVS RЄX ΛnGLЄ. Rv.: + CIVI TΛS ЄBO RΛCI.

8. Henry IV (1399-1413), mennica w Londynie. Av.: + ҺЄnRICVS RЄX ΛnGLIЄ. Rv.: CIVI TΛS LOn DOn.

9. Henry V (1413-1422), mennica w Londynie. Av.: + hЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX ΛnG'. Rv.: CIVI TΛS LOn DOn.

10.-11. Henry VI (1422-1461), mennica w Calais. Av.: + hЄnRICVS RЄX ΛnGLIЄ. Rv.: VIL LΛ CΛL IS; mennica w Londynie. Av.: + hЄnRICVS RЄX ΛnGL'. Rv.: CIVI TΛS LOn DOn.

12.-13. Edward IV (1461-1470), mennica w Londynie. Av.: + ЄDWΛRDVS RЄX ΛnGL Z (1461-1464). Av.: ЄDWΛRD' DI GRΛ' RЄX ΛnGL (1461-1470). Rv.: CIVI TΛS LOn DOn.

14.-15. Edward IV (2. panowanie 1471-1483), mennica w Yorku. Av.: ЄDVVΛRDVS RЄX ΛnG. Rv.: + CIVI TΛS ЄBO RΛCI; mennica w Londynie: Rv.: CIVI TΛS LOn DOn.

16. Richard III (1483-1485), mennica w Yorku. Av.: RICΛRDVS RЄX ΛnGL. Rv.: + CIVI TΛS ЄBO RΛCI.

17. Henry VII (1485-1509), mennica w Durham. Av.: + ҺЄnRIC RЄX ΛnGLI. Rv.: CIVI TΛS DIR RΛm.

Halfpenny:

18.-20. Henry VIII (1509-1547), mennica w Londynie. Av.: ҺЄnRICVS DI GRΛ RЄX Λ (1509-1529). Av.:  Һ' D' G' ROSΛ SIЄ' SPIΛ' – Henricus Dei gratia rosa sine spina – Henryk z Bożej łaski różą bez kolców (1532-1553). Rv.: CIVI TΛS LON DON.

21. Henry VIII / Edward VI (1547–1553), mennica w Canterbury; . Av.: Һ' D' G' ROSΛ SIЄ' SPIΛ'. Rv. CIVI TAS CAN TOR.

Istotą jednak angielskiej reformy z roku 1279 było wprowadzenie na wzór grosza turońskiego –  Fourpence – poczwórnego szterlinga, czyli monety o wadze czterech pensów, i nazwie Groat – czyli grosz. Grosz angielski był, podobnie jak szterlingi, z czystego srebra a ważył dwukrotnie więcej od groszy włoskich miast i o ponad gram więcej niż grosz z Tours.

Groat Edwarda I z lat 1279-1281, z mennicy w Londynie. Av.: + ЄDWARDVS D'I GRA' RЄX ANGL'. Rv.: Є DVX AQVT' DN'S hIBn' / LOn DOn IA C IVI. Średnica 29 mm.

            Kolejni królowie zintensyfikowali produkcję groszy, wprowadzając do obiegu również monetę o wartości dwóch pensów (Halfgroat – czyli półgrosz). Wszystkie angielskie monety zachowywały wizerunki ustalone przez Edwarda I.

1.-4. Groat. Edward III, mennica w Londynie. Av: + ЄDWΛRD DЄI G RЄX ΛИGL FRΛИC D ҺУB. Rv: + POSVI DЄVm Λ DIVTOR Єm mЄV – Posui Deum adjutorem meum – Uczyniłem Boga moim pomocnikiem. Trawestacja Psalmu 52,7: Ecce homo qui non posuit Deum adjutorem suum – Oto człowiek, który nie uczynił Boga swoim pomocnikiem. / LOИ DOИ CIVI TAS.

5.-6. Halfgroat. Edward III, mennica w Londynie. Av: + ЄDWΛRDVS RЄX ΛИGL Z FRΛИC. Rv: + POS VI DЄV ΛDIVT ORЄm / LOИ DOИ CIVI TAS.

Groat.

1.-2. Richard II (1377-1399), mennica w Londynie. Av: + RICΛRD D'I GRΛ RЄX ΛИGL' Z FRΛnC. Rv: + POSVI DЄVm Λ DIVTOR Єm mЄV / CIVI TΛS LOИ DOИ. 

3.-4. Henry IV (1399-1413), mennica w Londynie. Av.: + ҺЄnRIC' DЄI GRΛ RЄX ΛnGL' Z FRΛnC. Rv: + POSVI DЄVm ΛD IVTORЄm mЄVm / CIVI TΛS LOИ DOИ. 

5.-8. Henry V (1413-1422), mennica w Londynie. Av.: + hЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX ΛnGLIЄ Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm ΛDIVTORЄ' mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

9.-10.;12. Henry VI (1422-1461), mennica w Calais. Av.: + hЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX ΛnGLIЄ Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Єm mЄVm / VIL LΛ CΛLI SIЄ.

11. Henry VI, mennica w Londynie. Av.: + hЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL' Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Є mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

Groat, mennica w Londynie.

13.-15. Edward IV (1461-1470). Av.: + ЄDWΛRD' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL Z FRΛnC. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Є' mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

16. Henry VI (2. panowanie 1470-1471). Av.: + hЄnRICV' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL' Z FRΛnC'. Rv.: + POSVI DЄVm Λ DIVTOR Єm mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

17.-18. Edward IV (2. panowanie 1471-1483). Av.: + ЄDWΛRD' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL' Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Є' mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

19.-21. Richard III (1483-1485). Av.: RICΛRD' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL' Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Є' mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

22.-24. Henry VII (1485-1509). Av.: hЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX ΛnGL' Z FRΛnC'. Rv.: POSVI DЄVm Λ DIVTOR Є' mЄVm / CIVI TΛS LOn DOn.

Natomiast szterlingi angielskie, oprócz Francji, uzyskały uznanie w całej zachodniej Europie, a wkrótce doczekały się niezliczonej ilości naśladownictw: od Irlandii i Hiszpanii, przez Flandrię, Brabancję, Fryzję, Luksemburg, Westfalię – po Czechy i Śląsk. Emitowali je również cesarze Henryk VII i Ludwik Bawarski (fot. poniżej nr 27 i 28) oraz tytularny król Polski – Jan Luksemburski, z inskrypcją  RЄX BOЄ[mie] ЄT POLO[niae] (patrz również: fot. 29 i 30).

Szterling Jana Luksemburskiego jako króla Czech i Polski.

Początkowo wiernie naśladowano stemple angielskie, jednak później wprowadzano lokalne godła i symbole. Nadawano im także lokalne nazwy: brabantini, lusshebournes, leonines, rosarii, pollardi, cocodones, itp.

            Poniżej – obszerny przegląd sterlingów kontynentalnych [źródło fotografii: Sterling imitations and contemporary forgeries; www.sterlingimitations.com.]:
.

1. Adolf I de la Mark (ok. 1194-1249), komes Altena-Mark; sterling z lat 1199-1249, 1,09 g, Ø 17 mm; av: ADOLF[VS..]; rv: +MONЄTAINI, mennica Iserlohn.

2. Gottschalk II von Pyrmont (†1258/1262), sterling z ok. 1245, 1,19 g, Ø 18 mm; hЄNRICVSR ЄX / +MONЄTAINLV, mennica Lügde.

3. Volkwin IV von Schwalenberg (ok. 1190 -1249/1250), komes Schwalenberg, od roku 1224/1228 komes Waldeck, sterling z ok. 1235-1240 r., 0,95 g, 15 mm x 17 mm: VOLCVVNICI OII / SVALЄNBЄRCH; mennica Schwalenberg.

4. Bernhard III von Lippe (ok. 1194- ok. 1265), pan Lippe od roku 1229; sterling z lat 1252-1265, 1,29 g, Ø 18 mm: BЄ RNH+AR III / hЄN RIO NLV NDЄ, mennica Lemgo.

5. Henryk I von Schwalenberg († 1279), komes Schwalenberg; sterling z lat 1250-1270, 1,38 g, Ø 18 mm: hЄNRICVSCOM ЄS / COM ЄS˙h ЄNR ICVS, mennica Sternberg.

6. Gwijde (Guy) van Dampierre, komes Flandrii (ok. 1226-1305), sterling z ok.1296 r., 1,31 g, 19 mm x 20 mm: +GmARChIOnAmVR / mO nЄT AnA mVR, mennica Namur.

7. Jan II z Avesnes (1247-1304), sterling z ok. 1290 r., 1,38 g, Ø 19 mm: +ICOMЄShΛnOnIЄ / VAL ЄnC hЄn ЄnS', mennica Valenciennes.

8. Jan I, książę Brabancji (1268-1294), sterling z lat ok. 1288-1294, 1,30 g, Ø 20 mm: +IDVXLIMBVRGIE / DVX BRA BAИ TIE, mennica Bruksela, albo Louvain

9. Arnold V (1279-1323), komes Loon / Looz, Chiny (Luxembourg) i Agimont (Namur), sterling z lat 1282-1294, 1,22 g, Ø 19 mm: +mONЄTACOmITDЄLO / COm ЄSA RNO LDVS, mennica Hasselt(?)

10. Jan Tristan de Louvain (1275-1309), pan Gaesbeek, Herstal i Montcornet, sterling z ok. 1298 r., 1,39 g, Ø 20 mm+:IohЄS:DЄ:LOVAnIO: / DnS DЄh ARS TЄL, mennica Herstal.

11. Wilhelm z Hainaut (albo z Avesnes) (1254-1296), biskup Cambrai, sterling z lat 1292-1296; 1,18 g, 19 mm x 20 mm; av: +GVILLS•ЄPISCOPVS; rv: CAM ЄRA CЄN SIS, mennica Cambrai.

12. Gwido (Guy) z Collemède (z Colmier) (†1306), biskup Cambrai, sterling z lat ok.1297-98; 0,96 g, Ø18 mm: +GVIDOЄPISCOPVS / CΛM ЄRΛ CЄN SIS, mennica Cambrai.

13. Hugo III z Chalon (†1312), biskup Liège, sterling z lat ok.1296-98; 1,28 g, 18 mm x 19 mm: +MOИETAD[ET]VIИ / hVG OИI [SЄP] ISC, mennica Thuin.

14. Teobald (Thiébaud lub Thiébaut), książę Lorraine (1303-1312), sterling z lat ok.1298-1300; 0,89 g, 17 mm x 18 mm: +TEOBALDDELOhER / MOИ ЄTA FLO RIИ, mennica Florennes.

15. Reginald I (Renaud), komes Geldrii (1271-1326) , sterling z ok.1290 r.; 1,01 g, Ø 19 mm: +COMЄS•GL•RЄИ'C•IS / CIVI TAS ARИ ЄYM, mennica Arnhem.

16. Robert III , komes Flandrii (1305-1322), sterling z ok. 1317 r.; 1,19 g, 17 mm x18 mm: +RCOMЄSFLΛИDRIЄ / MOn ЄTΛ ΛLO TЄn, mennica Alost.

17. Waleran II Luksemburski (Valéran II de Ligny; de Luxembourg) (1275-1354), pan Beauvoir, Roussy i Ligny; sterling z lat ok. 1315-1320; 1,34 g, Ø19 mm: +GVALЄR'DЄLVSЄNB' / MON ЄTA SЄR ЄNЄ, mennica Serain

18. Jan z Flandrii (Jean de Dampierre) (1295-1325), sterling z lat ok.1315-1320; 1,10 g, Ø 19 mm: +ЄDWR'ANGLDNShYB / MOn ETΛ ΛRL EVS, mennica Arleux.

19. Gaucher de Châtillon (1249-1329), pan Châtillon, komes Porcien; sterling z lat ok.1313-1322; 1,29 g, Ø 18 mm: +GΛLChˇSCOMЄSPORC / MON ЄTN OVΛ YoVЄ, mennica Yves.

20. Jan z Sancerre (1260-1327), hrabia Sancerre, pan Meillant Le Pondy i Charenton-du-Cher, sterling z lat ok.1302-1326; 0,97 g, Ø 17 mm: +:nOmЄnIV.[LIV]SCЄSAR / SAC RVm CЄS ARI, mennica Sancerre.

21. Fryderyk (Ferry) IV, książę Lotaryngii (1312-1328), sterling z lat 1320-1322; 1,01 g, 17 mm x 18 mm: +DVSDЄLOTORЄNGIЄ' / SIG NVN CRV CIS, mennica Toul(?).
22. Tomasz z Bourlémont, biskup Toul (1330-1353), sterling z lat 1330-1353; 1,11 g, 17 mm x 18 mm: +ЄDWRANGLDNShYB / LOИ BЄR DVИ SIS, mennica Liverdun.
23. Edward de Bar (1302-1336), komes Bar; sterling z ok. 1328 r.; 1,09 g, Ø 18 mm: +ЄDWARCVЄnSDЄBAR / MOn ЄT'S' MIC AЄL', mennica Saint-Mihiel.
24. Hartrad von Schönecken (1316-1351), sterling z ok 1340 r.; 0,96 g, Ø 19 mm: +hΛRS'DNS'DЄSONЄC / MOn ЄTΛ DЄL ISЄ', mennica Liessem.
25. Wilhelm I, markiz Namur (1337-1391), sterling z ok. 1348 r.; 0,99 g, Ø 19 mm: +GVILЄLMVSCOMЄS / nΛM VRC ЄnS IS+, mennica Namur.
26. Baldwin Luksemburski (de Luxembourg), arcybiskup Trewiru i arcykanclerz Burgundii (1307-1354); sterling z ok.1338 r.; 0,87 g, Ø 18 mm: +BALD':ARЄPS:TRЄV / mOn OFL VЄn CIЄ, mennica w Koblencji.
27. Henryk VII (1269/74-1313), hrabia Luksemburga (jako Henryk IV), król niemiecki (od 1308 r.), cesarz rzymski (od 1312 r.). Sterling z ok. 1309 r.; 1,03 g, 17 mm x 18 mm: +:hEnRICVS:DEI:GRˉA / ROm AnO RVm RЄX, mennica w Luksemburgu.
28. Ludwik IV Bawarski, (1287-1347), król niemiecki od 1314 r., cesarz rzymski od 1328 r.; sterling z lat 1328-1330; 1,29 g, Ø 18 mm: LVDOVICVS•ROM•IMPR / MOn ЄTA AQVЄ nSIS, mennica w Akwizgranie.
29-30. Jan Luksemburski (1296-1346), hrabia Luksemburga od 1309 r. król Czech i Polski od 1310 r. Sterlingi z lat 1309-1335; waga monety nr 29: 1,11 g, Ø 18 mm: +IohΛNnЄ SDЄI GRΛ' / RЄX BOˉЄ ЄTP OLˉO, mennica w Luksemburgu.
31. Sterling Jana Luksemburskiego z tytulaturą: +IOhΛNnЄS:PRIMVS / DЄI:GRΛTIΛ:RЄX:BOЄMIe i czeskim lwem na rewersie.

            Powstanie angielskiego grosza o wadze czterech pensów przypada już jednak na czasy, kiedy prawie każde liczące się w handlu międzynarodowym państwo miało własne grosze, zaś trwałość ich produkcji była ściśle zależna od posiadanych złóż srebra.

1. Hiszpania, Majorka, Jaime II (1276-1285, 1298-1311). Real.

2. Królestwo Sycylii, Pedro I (1282-1285). Pierreale, mennica w Mesynie.

3. Królestwo Sycylii, Federico III (1296-1337). Pierreale, mennica w Mesynie.

4. Isenburg, Wilhelm (1327-1383), Graf von Wied (1367-1376). Turnose.

5. Heinsberg, Dietrich III (1331-1361). Turnose.

6. Oldenburg, Konrad II (1342-1401). Turnose.

7. Kolonia, Walram von Jülich, arcybiskup Kolonii (1332-1349). Turnose z 1343 r.

8. Asti, groso tornese, ok. 1356.

9. Schönforst, Reinhard II (1369-1396). Breiter Groschen.

10. Akwizgran, jedna z najwcześniej datowanych monet: 1374.

11. Lotaryngia, Karol II (1390-1431). Gros.

12. Kolonia, Ruprecht Pfalzgraf bei Rhein, biskup Ratyzbony, grosz z 1472 r.

Największe zaś europejskie złoża srebra znajdowały się na terenie Czech i to tu właśnie w roku 1300 powstała gruba moneta, która odegrała zasadniczą rolę w handlu na terenie Polski przez następne dwieście lat.

Grosz praski

           

           Mittit itaque rex Florenciam, viros industrios, Reinhardum scilicet, Alphardum et Cynonem Lombardum rex advocat, qui in talibus negociis tantam habebant experienciam, quod utiliter dirigere poterant rem tam magnam. Anno igitur domini MoCCCo mense Julio moneta grossorum pragensium et parvorum, quorum duodecim grosso equivalent, instituitur et denarius quilibet Wenceslai nomine, qui eorum institutor exstitit, insignitur. 

           [Posłał król do Florencji i wezwał fachowców, a mianowicie Reinharda, Alfarda i Cynona Lombardzkiego, posiadających w podobnych sprawach tak wielkie doświadczenie, że mogli z powodzeniem kierować rzeczą tak wielką. Tym sposobem w roku Pańskim 1300, w lipcu, rozpoczęła się produkcja groszy praskich i parwusów, których dwanaście stanowi ekwiwalent grosza, a każda z monet była oznaczona imieniem Wacława, który je ustanowił.]

           Tak Zbraslavská kronika (Chronicon Aulae regiae), spisana w latach 1314-1317 opisuje początek praskich groszy.

            W drugiej połowie XIII w. odkryto w Kutnej Horze bardzo bogate i łatwo dostępne złoża rudy srebra co stało się podstawą do zorganizowania scentralizowanej produkcji menniczej przez króla Czech i Polski Wacława II (1297-1305).

W roku 1300 król wydał nowe prawo górnicze Ius Regale Montanorum, dotyczące wydobywania srebra, dzięki któremu scentralizowano mennictwo i rozpoczęto zakrojoną na bardzo szeroką skalę produkcję pierwszej „grubej” monety w tej części Europy. Sprowadzono z Florencji specjalistów, którzy opracowali w szczegółach zasady produkcji groszy. Zlikwidowano wszystkie rozrzucone po kraju mennice, a ich personel przeniesiono do jednego centrum w Kutnej Horze, gdzie w pobliżu złóż utworzono siedemnaście działających niezależnie warsztatów, złożonych z pracowników siedemnastu dotychczasowych mennic. Ustalono, że grosz będzie ważył 3,95 g, a więc 1/64 g grzywny praskiej i będzie się go wybijać sposobem al marco, to znaczy, że z określonej ilości srebrnej blachy powstaje ustalona liczba monet bez ważenia każdej monety z osobna. Pierwsze grosze Wacława II mają wagę od 3,5 do 3,7 g i próbę 923/1000 – 933/1000.

Twórcy czeskiej reformy za wzór przyjęli grosz turoński. Jednak w Czechach, w przeciwieństwie do realiów francuskich, produkcja mogła oprzeć się na nieprzebranych zasobach tutejszej rudy srebra, co pozwoliło na produkcję groszy idącą w wiele milionów egzemplarzy. Jak wynika z zachowanych wyrywkowo rachunków, produkcja w ciągu 11 dni roboczych w 1306 r. wyniosła 8700 grzywien przekutego srebra, co przy zachowaniu podobnych proporcji dałoby w skali roku około piętnastu milionów groszy.

Na awersie nowych czeskich monet widnieje stylizowana korona królewska, otoczona dwuotokowym napisem WЄNCЄZLAVS SЄCVNDVS (i potem imiona kolejnych władców), a w zewnętrznym otoku: DЄI GRATIA RЄX BOЄMIЄ. Na stronie odwrotnej – ukoronowany lew z dwoma ogonami, wokół napis: GROSSI PRAGЄNSЄS, grosze bite według praskiego systemu wagowego (z grzywny praskiej).

Przez 250 lat emisji praskich groszy wyprodukowano ich około pół miliarda. Była to moneta popularna w całej Europie. Stała się wzorem dla powstałych w 1328 groszy węgierskich i bitych od roku 1338 groszy miśnieńskich, a także dla groszy krakowskich Kazimierza Wielkiego. Grosze praskie zostały wyparte z obiegu dopiero w latach 40. XVI w. przez jeszcze większą monetę srebrną – talara. Ostatnie praskie grosze zostały wyprodukowane w roku 1547.

Drobną monetą w systemie Grossi pragenses były parvi denarii (małe denary) – parwusy. Grosz praski dzielił się na 12 parwusów, to znaczy, że każdy parwus zawierał jedną dwunastą część czystego srebra zawartego w groszu, ale jego waga nie stanowiła jednej dwunastej części grosza, bowiem parwus miał gorszą próbę, czyli większą domieszkę miedzi. Waga pierwszych parwusów wynosi ok. 0,5 g, zawartość srebra –  ok. 54%.

Parwusy są miniaturową wersją groszy; na awersie jest umieszczona korona, w otoku skrócony napis WЄNCЄZLAVS (IOHANNЄS, itd.) II RЄX BOЄMIЄ. W polu rewersu – czeski lew, w otoku PRAG PARVI.

Emitenci groszy praskich:

1. Wacław II (1278-1305): WЄNCЄZLAVS SЄCVNDVS; średnica monety 28 mm, średnia waga: 3,6 g (3,5-3,7 g); próba 0,932, zawartość srebra w monecie: 3,35 g.

2. Jan Luksemburski (1310-1346) – tytularny król Polski w latach 1310-1335: IOHANNЄS PRIMVS; średnica grosza: 28 mm, średnia waga: 3,6 g (3,5-3,7 g); próba 0,903, zawartość srebra w monecie: 3,25 g.

W czasie jego długiego panowania powstało ponad dwadzieścia odmian tej monety. W roku 1311 uzupełniono system praski o parvi grossi – półgrosze, o średnicy ok. 20,8 mm i wadze od 1,83 do 1,25 g. Półgrosze nie odegrały znaczącej roli w handlu, a następcy Jana Luksemburskiego nie kontynuowali ich produkcji.

3. Karol IV (1346-1378) - KAROLVS PRIMVS; średnica monety od 28 mm do 30 mm, średnia waga: 3,08 g (2,75-3,4 g); próba 0,795, zawartość srebra w monecie: 2,49 g.

4. Wacław IV (1378-1419) – WЄNCЄZLAVS TЄRCIVS; średnica: 28 mm, średnia waga: 2,8 g (2,7 - 2,96 g); średnia próba 0,623, zawartość srebra: 1,74 g.

Poniżej: grosz Wacława IV jako księcia Luksemburga:

5. Władysław Pogrobowiec (1453-1457): LADISLAUS PRIMUS; średnica 28 mm, średnia waga: 2,7 g; próba 0,620, zawartość srebra: 1,67 g (poniżej egzemplarz ze zbiorów Muzea města Prahy).

6. Jerzy z Podiebradów (1458-1471): GЄORGIUS PRIMUS; średnica 28 mm,; średnia waga: 2,7 g; próba: 0,620, zawartość srebra: 1,67 g.

7. Władysław II Jagiellończyk (1471-1516): WLADISLAVS SЄCVNDUS; średnica 28 mm, średnia waga: 2,65 g (2,3 – 3,0 g); próba 0,497, zawartość srebra: 1,32 g.

8. Ludwik Jagiellończyk (1516-1526): LUDOVICUS PRIMUS; średnica 28 mm, średnia waga: 2,82 g; średnia próba 0,437, zawartość srebra w monecie: 1,32 g.

9. Ferdynand I (1526-1564) – FERDINANDVS PRIMUS.

            W roku 1547 wyemitowano też nowy typ grosza praskiego, tzw. lekki:

Grosze węgierskie:

1. Karol Robert (Károly Róbert) (1307-1342). Garas (grosz): MOnЄTA · DO - MInI · KAROLI / + DЄI · GRATIA · RЄGIS · hVИGhARIЄ; 3,34 g.
2. Karol Robert, (garas) grosz z lat 1330-1332, 3,97 g.
3. Karol Robert, garas 3,55 g.
4. Karol Robert, garas 3,47 g.
5. Ludwik Węgierski (I. Nagy Lajos) (1342–1382), król Polski w latach 1370-1382. Garas z mennicy w Pécs, z lat 1358-1364, 3,53 g: +LODOVICVS DЄI GRACIA RЄX hVnGARIЄ / + DALMACIЄ: CROACIЄ·ЄTC
6. Ludwik Węgierski, garas z lat 1359-1364, Ø 28 mm; 3,22 g/
7. Ludwik Węgierski, garas, 2,78 g: + MONЄTA LODOVICI RЄGIS hVNGARIЄ + / + hOnOR · RЄGIS · IVDICIVAM · DILIGIT.

Grosze miśnieńskie:

1-3. Fryderyk II, Markgraf von Meißen (1323-1349). Breiter Groschen z lat 1338/1339.
4. Baltazar, Markgraf (1369-1406). Kreuzgroschen.
5-6. Wilhelm I, Markgraf (1381-1407). Kreuzgroschen z lat 1382/1383.
7. Fryderyk IV, Markgraf (1381-1428). Meißner Groschen.
8-10. Friedrich der Friedfertige, Landgraf (1406-1440). Fürstengroschen.
11. Wilhelm I, Markgraf (1381-1407). Kreuzgroschen z lat 1405-1407.
12. Kurfürst Friedrich II., Landgraf Friedrich, Herzog Sigismund. Schildgroschen z lat 1431-1436.


Kwartniki czyli szterlingi śląskie

            Po roku 1300, na należącym do Czech Śląsku monetą obiegową były praskie grosze. Jednak poszczególne śląskie księstwa przystąpiły do produkcji specyficznie śląskiej monety „grubej“ nazywanej w literaturze polskiej kwartnikami.

            Kwartnik, to w praktyce półgrosz (od łac.: quartenses; niem.: Quartens, Großpfennig, Vierling, ang.: Farthing – czyli czwarta część czegoś. Pamiętamy, że w Anglii od roku 1279 była to moneta ćwierćszterlingowa (¼ pensa). Miał on wartość ½ grosza praskiego, albo ¼ (kwarty) skojca (niem. Skot, Schoter), równą 6 denarom, czyli 1/24 polskiej grzywny obrachunkowej (marki). Kwartnik był czwartą częścią skojca. Genezy nazwy (kwartnik; Vierling) tych monet doszukiwać się można w prostej analogii: angielskie ćwierć pensa, stało się śląską ćwiercią skojca.

            Kwartniki śląskie naśladują sterlingi kontynentalne. Prawdopodobną przyczyną podjęcia ich produkcji był rozwój handlu suknem importowanym na Śląsk z Flandrii i odprzedawanym dalej. Monety te, o średniej wadze 1,4-2,0 g i dużej zawartości srebra, produkowane były w różnych drobnych śląskich księstwach, w bardzo zresztą niewielkich ilościach, jak się wydaje w celu uzupełnienia luki pomiędzy zbyt „grubym” groszem praskim, a zbyt drobnym już denarem – wobec niedoboru autentycznych sterlingów niderlandzkich. Pamiętamy bowiem, że półgrosze w mennicy kutnohorskiej zaczęły powstawać dopiero za panowania Jana Luksemburskiego, po roku 1310, a na obszarze Czech nie znalazły szerszego zastosowania. Niewykluczoną również przyczyną podjęcia produkcji kwartników był cel manifestacyjny.

            Wobec faktu, że większość znalezisk tych monet pochodzi spoza Śląska, można przypuszczać, że były one produkowane – tak jak poprzednio denary krzyżowe – również dla handlu z ziemiami zupełnie wówczas grubej monety pozbawionymi, przede wszystkim z Wielkopolską. Znane są bowiem kwartniki bite niewątpliwie w Poznaniu, a później też w innych mennicach polskich.

            Określenie emitenta i mennicy w przypadku większości kwartników jest tylko hipotetyczne, bowiem monety te pozbawione są najczęściej napisów. Legendy otokowe zawierają krzyżyki, gwiazdki, listki lub rozety, a pola monet wypełnione są dziesiątkami motywów zwierzęcych, roślinnych, heraldycznych, literowych, architektonicznych i religijnych. Atrybucja dokonywana jest na podstawie analizowania tych motywów, oraz podobieństwa do pieczęci, na których widnieją inskrypcje.

            Po raz pierwszy, przed stu laty, opracował kwartniki naukowo Friedensburg, który przydzielił większość monet do poszczególnych księstw i mennic.

[Ferdinand Friedensburg, rodem ze Świdnicy, poświęcił całe swoje życie badaniu mennictwa śląskiego. Główne jego prace, to:
1. Schlesiens Münzgeschichte im Mittelalter. Teil I. Urkundenbuch und Münztafeln, w: Codex Diplomaticus Silesiae. Zwölfter Band, Breslau 1887.
2. Schlesiens Münzgeschichte im Mittelalter. Teil II. Münzgeschichte und Münzbeschreibung, w: Codex Diplomaticus Silesiae. Dreizehnter Band, Breslau 1888.
3. Schlesiens Münzgeschichte im Mittelalter. Ergänzungsband, w: Codex Diplomaticus Silesiae. Dreiundzwanzigsten Band, Breslau 1904.
4. Die schlesischen Münzen des Mittelalters, Breslau 1931.]

            Od tamtego czasu ustalenia zmieniały się wielokrotnie, bowiem właściwie tylko w przypadku podania w legendzie nazwy miasta istnieje możliwość dokładnego określenia pochodzenia monety. Umieszczenie imienia władcy nie do końca pomaga, gdyż było wielu emitentów o tym samym imieniu.

            Na dwóch typach kwartników pojawia się nazwa GROSSI, na kilku DENARIVS oraz MONETA. Wyobrażenia na kwartnikach są często kontynuacją symboli znanych ze śląskich brakteatów, co świadczy o biciu tych kwartników zapewne w tych samych mennicach co poprzednio brakteaty.
            Motywy wielu stempli zapożyczone są z monet francuskich i krajów niderlandzkich – Flandrii, Brabantu, Hainaut oraz biskupstwa Liège. Również charakterystyczne ozdobniki zamiast liter mają swoje wzory w tamtym mennictwie.

Księstwo fürstenberskie

            W polskiej historiografii księstwo to określane bywało dawniej jako świdnicko-jaworsko-ziębickie. Fürstenberg, to dzisiaj grodzisko zwane Starym Książem, w odróżnieniu od zamku Fürstenstein – Książ.

            Książęta fürstenberscy byli w owym czasie najpotężniejszymi śląskimi dynastami. Według numizmatyków emisję kwartników rozpoczął Bolko I (1281-1301), zdaniem niżej podpisanego – skoro kwartniki były elementem systemu grossi pragenses – ich produkcja musiała zacząć się później, po roku 1300, a więc jest dziełem synów Bolka I. Byli to: Bernard I (1301-1326), Henryk I (1301-1346) i Bolko II (1301-1341). [Bernhard, Heinrich und Bolko, Herzöge von Schweidnitz, Jauer und Münsterberg, Herren von Fürstenberg.] Mennicę uruchomiono najprawdopodobniej w Lwówku Śląskim.
            Na awersie monety przedstawiony jest hełm na wprost ze skrzyżowanymi dwoma pióropuszami, w otoku legenda: GALЄA DVCIS BOLKONIS – Hełm księcia Bolka.

Kwartnik księstwa fürstenberskiego (świdnicko-jaworsko-ziębickiego), z mennicy w Lwówku Śląskim(?), synowie Bolka I (1301-1321); na awersie: GALЄA DVCIS BOLKONIS.

            Rewers przedstawia orła śląskiego z przepaską, w otoku ornament z gwiazdek. Na kolejnej monecie – tym razem na pewno synów Bolka I – widzimy na awersie podobny hełm, teraz z sześcioma pióropuszami, ale widoczny z profilu, w otoku napis GALЄA DVCVM SLЄSIE – hełm książąt Śląska. Na rewersie – tarcza ze śląskim orłem, w otoku: IVVЄNVM BOLKONVM – synów Bolka; młodych Bolkowiców. 

Kwartnik księstwa fürstenberskiego z mennicy w Lwówku Śląskim(?) synowie Bolka I (1301-1321).

            Najpospolitszym kwartnikiem jest kolejna moneta dziedziców Bolka I z bawarskim herbem rodu Wittelsbachów i napisem CLIPЄVS BAVWARIЄ na rewersie. Kwartnik ten już w sposób bezpośredni nawiązuje do wzorca: sterlingów kontynentalnych.

Henryk, Bertrand i Bolko II, kwartnik z lat 1301-1326, z mennicy w Lwówku Śląskim; na rewersie: CLIPЄVS BAVWARIЄ.

            Zdaniem niektórych numizmatyków umieszczenie bawarskiego herbu na śląskiej monecie związane jest z faktem, że siostra Bolkowiców, Beatrycze, zostawszy żoną Ludwika IV, koronowana została wraz z nim w roku 1314 na królową rzymską. Moneta ta przypisywana była poprzednio księciu głogowskiemu Henrykowi III (1273-1309).

Księstwo głogowskie

            Na początku XIV w. księstwo głogowskie było najbardziej prężnym organizmem państwowym na Śląsku. Henryk III zajął w roku 1306 większą część Wielkopolski i zgłaszał pretensje do korony polskiej. Przyjmuje się, że książęta głogowscy produkowali kwartniki w mennicach w Głogowie, Namysłowie, Oleśnicy, Górze, Szprotawie, Wołowie, Żmigrodzie, Żaganiu oraz w Wielkopolsce: w Grodzisku Wielkopolskim i w Poznaniu.

Beznapisowy kwartnik Henryka III głogowskiego lub jego synów.

            Najbardziej charakterystycznymi monetami są tu kwartniki z dwoma rybami i napisem GROSSI GLOGOn na awersie i z głową wołu na rewersie oraz monety z legendą HЄNRICVS DVX GLOGOVIЄ. Legenda GROSSI GLOGOn nie odnosi się do miejsca produkcji, określa tylko, że moneta ta wybita została w księstwie głogowskim, wedle standardów przyjętych tu dla mennictwa: według wagi głogowskich „groszy”, za które widocznie uważano kwartniki.

Kwartniki Henryka III głogowskiego (1273-1309) z napisem h(enricus) DVX GLOGOVIЄ.

Kwartniki księstwa głogowskiego przypisywane mennicy w Wołowie (ok. 1310-1314); na rewersie: dwie ryby, w otoku napis: +GROSSI GLOGOn.

            Bardzo charakterystyczny jest też wielkopolski kwartnik Henryka III, przedstawiający w polu po jednej stronie drzewo lub kwiat, otoczone napisem MONЄTA; po drugiej zaś głowę w lewym profilu, a w otoku napis GRODI. To wyobrażenie głowy wzorowane jest na monetach biskupów w Vienne, gdzie patronem katedry był wyobrażany tam święty Maurycy, a następnie naśladowane przez monety różnych europejskich władców.

Kwartnik księstwa głogowskiego z mennicy w Grodzisku, w Wielkopolsce. Na awersie inskrypcja: MONЄTA, na rewersie GRODI.

Księstwo nyskie

            W roku 1290 biskupi wrocławscy uzyskali status świeckich książąt, a ich kasztelania nyska stała się księstwem, uzyskując prawo bicia monety. Pierwszym biskupem, który z tego prawa skorzystał był Henryk z Wierzbna (1302-1319). Jego kwartnik nosi na awersie wyobrażenie biskupa z krzyżem i pastorałem, w otoku legendę HЄINRICVS ЄPISCOPI VRATISLAVIЄNSIS. Rewers przedstawia Baranka Bożego, w otoku ЄCCE AGNVS DЄI.

Kwartniki biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna (1302-1319) z mennicy w Nysie; po lewej z napisem h(enricus) ЄPISCOPI VRATI(slaviensis) / ЄCCE AGNVS DЄI.
            Obok kwartników bito też na Śląsku parwusy kwartnikowe, odpowiadające parwusom praskim. Są to jednak dziś monety niezmiernie rzadkie.

Parwus Konrada oleśnickiego (1322-1366) z mennicy w Oleśnicy, 0,262 g.


Grosze Władysława Łokietka w denarach

            Wacław II, twórca praskiego grosza, został w 1291 r. księciem krakowskim, a w roku wybicia przez kutnohorską mennicę pierwszej monety – królem Polski. W rocznikach polskich znajdujemy zapisaną w kilkadziesiąt lat później wzmiankę, że za czasów tego króla grosze i parwusy srebrne zostały przyniesione do Krakowa, gdzie uprzednio handlowano powszechnie przy pomocy „czarnego srebra” (czyli za pośrednictwem monet o bardzo małej zawartości tego kruszcu) i „skórek z główek wiewiórczych”.

            Wprowadzenie w Polsce czeskiego systemu groszowego miało doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju polskiego pieniądza i rozpoczęło epokę groszową w Polsce, choć jeszcze przez długi czas nie produkowano u nas nie tylko monet o wartości grosza, ale i nawet, znanych nam już ze Śląska półgroszy. W dobie jednoczącego się państwa polskiego, monetą naprawdę polską były tylko wzorowane na czeskich parwusach zdawkowe denarki o coraz mniejszej zawartości srebra.

            Wzorowana na praskich parwusach moneta denarowa bita w Krakowie, była przez pół wieku jedynym pieniądzem królów Polski. Upowszechnienie się waluty groszowej spowodowało, że nazwą „grosz” zaczęto określać nie tylko grosza wybitego w Kutnej Horze, ale i zespół dwunastu parwusów czyli denarów, stanowiących jego nominalną równowartość. Konieczne stało się więc odróżnianie podczas transakcji grosza-monety od denarów liczonych na grosze, czyli odróżnienie konkretnej jednostki monetarnej od miernika wartości.

            W Polsce dla 12 denarów-parwusów stosowano określenia: „grosz monety drobnej”, „grosz rachuby polskiej” lub „grosz polski”. Tak więc pierwszym polskim groszem jest zespół dwunastu denarów bitych według systemu wprowadzonego przez Wacława II, a praktykowanego nie zawsze uczciwie przez Władysława Łokietka.

            Z czasem, na skutek obniżania wagi i próby denarów Łokietkowych, pojęcie grosza, oderwało się w Polsce od standardu monet praskich, uległo jeszcze szerszemu uogólnieniu i stosowano je na określenie wszystkich kwot wypłacanych w różnych monetach. Spotyka się w tamtym czasie zapisy o wypłacie na przykład „pięciu groszy w denarach”, lub „pięciu denarów groszy”, albo „pięciu groszy groszy”. Bankier, który musiał być wtedy matematykiem nie lada, rozumiał, że chodzi:

albo o 60 denarów (które już w tym czasie nie były warte pięciu monet groszowych);
albo o 5 denarów, czyli parwusów systemu groszowego;
albo też o 5 groszy w monecie groszowej (w groszach praskich).

            O ile 12 praskich parwusów, nazywanych teraz halerzami, o wadze 0,5 g i zawartości srebra 54,4%, stanowi w zasadzie równowartość grosza w monecie, to w przypadku denarów Władysława bywa z tym różnie.

            Najstarsze denary Łokietka ważą średnio ok. 0,34 g, ale mają znacznie wyższą od praskich parwusów próbę srebra, są więc pełnowartościowe. Kolejne jednak emisje mają znacznie mniejszą wagę i próbę i nie da się ich już tak łatwo przeliczyć na grosze. Zresztą sytuacja ta dotyczy przede wszystkim Małopolski, ponieważ na Kujawach i na Mazowszu posługiwano się nadal lżejszymi denarami brakteatowymi, w Wielkopolsce denarami brakteatowymi, ale również półgroszami (kwartnikami), a na Śląsku groszami praskimi, o czym była wyżej mowa.

            Najstarsze denary bite przez Władysława Łokietka przedstawiają na awersie koronę, typowy motyw czeskiego parwusa, w otoku legenda MON PO WLA. Na awersie – herb Kujaw: pół lwa i pół orła.

Denar Władysława Łokietka z herbem Kujaw na rewersie.

            Wydaje się, że produkcja tych denarów była kontynuowana też po koronacji Łokietka na króla Polski w 1320 r.

            Inną grupę denarów stanowią monety z wyobrażeniem:

            1. Świętego Stanisława i herbu Kujaw:

2. Hełmu rycerskiego z pióropuszem na awersie i orła w koronie na rewersie oraz legendą M[oneta] RЄGIS WLADISL[ai] lub M[oneta] RЄGIS POLONIЄ:

3. Głowy władcy na wprost w koronie i orła:

4. Korony i orła z inskrypcjami: WLADISLAI DЄI G[ratia] / RЄGIS POL[onie]:

5. Głowy z profilu na awersie i orła na rewersie, z legendą VLADISLAVS D[ux] / HЄ[res] R[egni] POLONIЄ, albo WLADISLAVS + D[ei] G[gratia] R[ex] / RЄX POLONIЄ:

6. Głowy z profilu i gotyckiej tarczy z orłem:

Złota moneta Władysława Łokietka
         
            Prawdziwą niespodzianką numizmatyczną było odkrycie w 1847 r. w okolicach Bochni złotej monety Władysława Łokietka. Miejscowy złotnik kupił ją od robotników, którzy znaleźli monetę przy kopaniu ziemi i gdy już miał znalezisko przetopić, niezwykłość tego krążka złota zauważył ziemianin Niedzielski z pobliskich Śledziejowic i odkupił tę ciekawostkę za 6 guldenów.

            Później moneta znalazła się w kolekcji Emeryka Hutten-Czapskiego, który zapłacił już za nią „wysoką kwotę” i dodał jeszcze obraz Matejki, zaś następnie, wraz z całością jego zbioru, moneta przekazana została do Muzeum Narodowego w Krakowie, gdzie można ją podziwiać do dzisiaj. Jest unikatem. 

            Na awersie postać króla na tronie, w prawej ręce trzyma berło zwieńczone lilią, w lewej – jabłko z krzyżem. Dookoła napis WLADISLAVS D[e]I G[ratia] RЄX. Na rewersie postać świętego Stanisława, patrona Polski, legenda: S[anctus] STANISLAVS POL[oni]Є. Moneta waży 3,48 g.

             W tamtym czasie, w Europie na północ od Alp, wzorcem dla złotych monet był – o czym powiemy szerzej dalej – floren z Florencji. Jeżeli już jakiś władca zdecydował się na swoją monetę złotą, to ściśle powielał stemple florenckiego florena:

Miara jakości – wzorzec wagi – i nowoczesności designu: czyste złoto (a więc miękkie, próbowane przez użytkowników przez nadgryzanie) – stała waga: 3,52 g – wystylizowany kwiat lilii i postać świętego Jana Chrzciciela – czyli floren (florin) z Florencji – produkowany w milionach egzemplarzy od 1252 r. Av.: +FLOR ENTIA; Rv.: ·+ S·IOHA NNES·B·; średnica 20,0 mm.

           Odstępstwa od tej reguły można w Zachodniej Europie przed 1330 rokiem policzyć na palcach. Przede wszystkim na złotą monetę o wartości florena, ale ze swoimi wizerunkami zdecydowali się tacy potentaci jak król angielski i francuski. Nasz Łokietek poszedł w ich ślady.

           Pierwszego florena (gold penny) z władcą na majestacie wybito Anglii w roku 1257 za króla Henryka III (1216-1272). Moneta angielska miała jednak wartość nominalną niższą od ceny złota, z którego była wykonana, więc – prawie cały nakład przetopiono dla zysku. Do dziś przetrwało kilka sztuk. Awers florena Łokietka wyraźnie jednak przypomina angielskiego złotego pensa:

           We Francji przed 1330 rokiem wyemitowano kilkanaście rodzajów monety złotej, w tym sześć za Filipa Pięknego (1285-1314). Jedną z tych monet o wartości florena, z królem na majestacie (petit royal d'or), naśladującą angielskiego złotego pensa, wybito w roku 1290. Moneta ta była dobrze przyjęta i rozprzestrzeniła się szeroko po całej Europie. Najprawdopodobniej dotarła również do Polski, stając się kolejnym wzorcem dla awersu monety Władysława:

           Natomiast w XIII w. emitowano sporo denarów z podobizną króla na majestacie. Nie jest więc wykluczone, że wzorcem dla awersu monety Łokietka były nie monety złote, a srebrne. Jest to prawdopodobne tym bardziej, że najpewniej to właśnie monety srebrne dostarczyły wzorca dla drugiej strony monety Łokietka, czyli dla rewersu ze świętym Stanisławem.

            Wśród monet srebrnych, które mogły dostarczyć wzorca dla awersu na uwagę zasługują przede wszystkim denary węgierskie, które na pewno znane były w tamtym czasie w Polsce. 

1-2. Bela IV (IV. Béla) (1235-1270), denar. Av.: +RЄX BЄLA QVARTVS. Rv.: VNGA RIЄ; 0,92 g i 0,76 g.

3. Stefan V (V. István) (1270-1272), denar, S / TЄPh / ANV RЄ / X.

4. Stefan V, obol, Ø 9 mm, 0,14 g.

5. Andrzej III (III. András) (1290-1301), denar, 0,47 g

6. Wacław (Vencel) (1301-1305), denar, 0,50 g.

           Jeszcze bardziej prawdopodobnym wzorcem są grosze Andegawenów: króla Neapolu Roberta I, wnuka Stefana V i króla Węgier Karola Roberta: 

1. Robert I (Roberto d'Angiò) (1309-1343), gigliato (grosz) z ok. 1309-1317 r. Av.: +ROBЄRT DЄI GRA IЄRL ЄT SICIL RЄX. Rv.: +ҺOꞂOR • RЄGIS • IUDICIU • DILIGIT, 3,79 g. 

2. Karol Robert (1307-1342), garas (grosz) z ok. 1333; Av.: + KAROLVS REX hUИGhARIE. Rv.: AVE GRAZIA PLEИA DИS TECVS; 3,37 g.

3. Karol Robert, garas (grosz) z ok. 1330-1332 r. Av.: +MOnETA•KARVLI•REGIS hVnGARE. Rv.: +hOnOR REGIS IVDITIV DILIGIT / +IVS DAT PACEM PAX SALVTEM; 3,26 g.

           Rewers ze świętym Stanisławem, który prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma pastorał tylko w przybliżeniu odpowiada wyobrażeniu św. Jana z florenckiego florena. 

           Najprawdopodobniej został więc skopiowany z monety srebrnej z aktualnym biskupem lub ze świętym patronem, który był tak właśnie przedstawiany. Podobne wyobrażenie biskupa znajdziemy np. na monetach Italii i... Biskupstwa Wrocławskiego:

1. Mediolan (1250-1310), soldo-ambrosino piccolo; Av.: S AMB ROSIV’; Rv.: MEDIOLAИVM; 2,10 g.

2. Pavia (1250-1359), grosso; Av.: +INPEPAIOP; w polu: PA / PA / I. Rv.: SANTVS SYRVS S; 1,30 g.

3. Rimini (1265-1385), grosso agontano; Av.: D E A R I M I N O; Rv.: PP S GAV DENCIVS; 2,35 g.

4. Biskupstwo Volterra (Toskania), Ranieri de’Ricci (1291-1301), grosso agontano; Av.: E EPS VVLT. Rv.: CX Є VITORIA ИRA (Crux est victoria nostra); 1,31 g.

5. Mediolan (1250-1310), grosso ambrosino da 8 (10?) denari imperiali z ok, 1298-1310 r. Av.: MEDIOLANVM. Rv.: S AMB – ROSIV’; 2,09 g.

6. Biskupstwo Volterra, Ranieri III Belforti (1301-1321), grosso da 20 denari; Av.: + EP RA – NERIVS. Rv.: DE VVLTERRA ; 1,55 g.

7. Biskupstwo Wrocławskie (Fürstentum Neisse). Heinrich von Würben (1302-1319), kwartnik; Av.: h EPISCOPI VRATIDENICA; Rv. ECE EST AGNVS DEI, 1,86 g.

8. Mediolan, Henryk VII Luksemburski (1310-1313), grosso da 2 soldi z trzema świętymi: Av.; Gerwazy i Protazy: S PROTASI’ / S GЄRVASI’ / hNRIC 'I P[ER]AT. Rv.: św. Ambroży: S AHBROSI’ HЄDIOLAnVH; 4,22 g. 

9. Biskupstwo Arezzo. Guido Tarlati di Pietramala (1313-1326), grosso agontano; Av.: DE ARITIO;  Rv.: P P S D O – NATVS; 2,27 g.

10. Ragusa (1315-1621), grosso; Av.: S BLASIV S.RAGVSII; Rv.: IC / XC

11. Mediolan. Azzone Visconti (1329-1339), grosso; 1,68 g.

            Jeżeli jednak zdecydowano się na „florena” z królem i świętym Stanisławem, to znaczy, że monetę taką wyprodukowano w celach prestiżowych, a nie komercyjnych. Wobec braku własnych złóż złota, produkcja tych monet musiała być podjęta w chwili dopływu większej ilości złotego kruszcu, lub zagranicznych monet, które mogłyby ulec przetopieniu.

            Okoliczność taka powstała w 1330 r., kiedy to Łokietek wysłał poselstwo do papieża z prośbą o ogłoszenie wyprawy krzyżowej przeciw Tatarom i Litwinom i o pomoc w postaci kilku tysięcy florenów. Papież nie dał nic, ale zezwolił na dwukrotny odpust w katedrze krakowskiej ku czci świętego Stanisława.

            Warunkiem uzyskania odpustu było wpłacenie przez delikwenta dwóch monet złotych, które Łokietek ma zużyć na walkę z poganami. Te dwa trzydniowe odpusty odbyły się z udziałem dostojników z wielu sąsiednich krajów, którzy zapewne nie skąpili pieniędzy na tak zbożny cel. Kronika Jana Długosza podaje, że zebrano wielkie ilości złota, a Władysław obrócił je na obronę królestwa. Jeżeli tak się stało, to złoto, zapewne w postaci właśnie monet Łokietka ze świętym Stanisławem, mogło być użyte nie na walkę z poganami, ale z Krzyżakami.

            Niewykluczone też, że floreny Władysława służyły tylko do zademonstrowania światu potęgi naszego władcy i spoczęły ostatecznie w papieskiej szkatule, ściągnięte tam w ramach świętopietrza. Faktem jest, że następcy Łokietka nie demonstrowali już swojej potęgi za pomocą florenów ze swoim imieniem. Widocznie akcja Władysława nie przyniosła zakładanych korzyści politycznych.

Grosze Kazimierza Wielkiego

O monecze geney a o them aby geno prawo wewszem krolewstwye myano

Cum sub uno
Gdysz poth genym kszaszaczem then sze luth rosma-

gythego alybo rosdnego prawa pozywacz nyema aby nyebyl
yako dzyw rosmagithe glowy mayacz uszyteczno gest pospoly-

themu dobremu aby genym y genakim prawem thako w krakowe
yako y w polscze sandzono. Tesz gdi yeden kszacz geno prawo y ge- 

na monetha wewszem krolewstwye ma bycz ymyana yaszby była

wyekuysta a dobra w wasznosczy aby przestho wyaczey byla waszneysza 

[O monecie jednej i o tym, aby jedno prawo w całym królestwie miano. Ponieważ pod jednym księciem tenże lud różnorodnego albo różnego prawa używać nie ma, aby nie był jako dziwne majaczenie rozmaitej głowy, użytecznym jest dla wspólnego dobra, aby według jednego i jednakowego prawa tak w Krakowie, jak i w Polsce sądzono. Tak, że jeden książę, jedno prawo i jedna moneta w całym królestwie ma być ustanowiona, ażeby była wiekuista a dobra w wadze, aby przez to była bardziej wartościowa.]

[Kodeks Świętoszława z Wojcieszyna: https://cyfrowe.mnk.pl/dlibra/publication/12077/edition/11888/content]  

            Powyższy tekst ze Statutów Kazimierza Wielkiego, w najstarszym, XV-wiecznym przekładzie, sformułowany około roku 1360, nie jest dekretem powołującym nowe monety groszowe, ale tylko postulatem, który potwierdza, że konsolidacja państwa została dokonana i czas na utworzenie prawdziwie reprezentacyjnego pieniądza. Na razie jednak teoria nie przekładała się na praktykę i w produkcji menniczej nadal panował chaos.

            Kazimierz odziedziczył wraz z koroną system pieniężny Władysława, oparty o rachubę groszową, a realizowany za pomocą coraz bardziej zdeprecjonowanych denarów. Pierwszym posunięciem nowego króla była zmiana ich nominalnej wartości.

            Od roku 1334 we wszystkich rachunkach w Małopolsce na grosz liczy się szesnaście denarów, zamiast dwunastu, co jednak w dalszym ciągu nie odpowiada ich wartości kruszcowej. Kolejne zresztą emisje i tak ulegały dalszej dewaluacji. Natomiast w Wielkopolsce, gdzie kursowały znacznie lżejsze, ale mające wyższą zawartość srebra denary brakteatowe przyjęto uważać je za równowarte denarom krakowskim.

            Wkrótce również przystąpił Kazimierz do bicia swoich denarów w Poznaniu i Kaliszu. Inaczej wyglądała sytuacja na Kujawach i na Mazowszu, gdzie moneta obiegową były znacznie cięższe od wielkopolskich brakteaty krzyżackie.

            W roku 1337 mennica krakowska podjęła produkcje nowych denarów, o zwiększonej wadze, ale o zmniejszonej zawartości srebra, co dodatkowo zakłóciło proporcje między monetą drobną, a grubą.

            Najliczniej zachowanymi denarami Kazimierza Wielkiego są monety stanowiące kontynuację emisji Władysława, z orłem i legendą KAZIMIRVS na awersie oraz z głową króla i legendą RЄX POLONIЄ na rewersie.

Denar krakowski Kazimierza Wielkiego.

            Najciekawsze i najrzadsze są denary wielkopolskie. Moneta z mennicy w Kaliszu nosi wyobrażenie herbu Wielkopolski – głowę wołu i legendę MONЄTA KALIS, po drugiej stronie – orzeł i legenda K RЄGIS POLONIE.

Denary kaliskie Kazimierza Wielkiego.

            Gdzieś około roku 1365 przystąpił Kazimierz do tworzenia nowych, większych jednostek monetarnych, które miały złożyć się na system powiązany ściśle określonym stosunkiem wartości monet. Układ ten przedstawiał się następująco:

1 grosz krakowski = 2 półgrosze (kwartniki) = 4 ćwierćgrosze (kwartniki małe) = 16 denarów = 32 obole.

            Najmniejsza jednostka, czyli obol jest do dziś monetą niezbyt pewnie zidentyfikowaną i najczęściej przyjmuje się, że obole, to po prostu najmniejsze i najlżejsze denarki o średnicy 7-8 mm, z głową i orłem.

            Ćwierćgrosze, to monety o wadze ok. 0,75 g średnicy ok. 15 mm, przedstawiające na awersie głowę w koronie, w otoku legenda MONЄTA KAZIMIRI, na rewersie korona otoczona legendą RЄGIS POLONIЄ. Monety te nie utrzymały się w handlu i wkrótce zaprzestano ich produkcji.

Ćwierćgrosz krakowski Kazimierza Wielkiego.

            Kwartniki (półgrosze) Kazimierza Wielkiego, to monety o wadze od 1,2 g do 1,7 g i średnicy ok. 20 mm. Na awersie przedstawiają króla na tronie, w lewej ręce – berło zakończone krzyżem, w prawej – jabłko królewskie, z boku znak menniczy. W otoku legenda MONЄTA KASIMIRI. Awers przedstawia orła z legendą RЄGIS POLONIЄ K.

            Najstarsze kwartniki tego typu noszą po bokach postaci króla litery R-P, monety te najprawdopodobniej bito w Wielkopolsce.

Z mennicy krakowskiej pochodzi liczniejsza grupa kwartników, gdzie postać króla ukazana jest w sposób bardziej okazały: głowa króla oraz berło wchodzą na otok monety, zaś prawa ręka z berłem jest złożona przy piersi.

Kwartniki koronne Kazimierza Wielkiego.

            Za panowania Kazimierza zaczęto bić również we Lwowie specjalne monety dla przyłączonej do Polski w 1340 r. Rusi Halickiej, były to półgrosze z herbem Rusi – lwem i legendą na awersie: MONЄTA DO[min]I RVSSIЄ K[azimiri] – moneta pana Rusi Kazimierza oraz z monogramem w czterołukowej obwódce i legendą RЄGIS POLONIЄ na rewersie.
            Osobliwością są też ruskie puła Kazimierza, jako pierwsza polska moneta bite całkowicie z miedzi.

Półgrosz (kwartnik) ruski Kazimierza Wielkiego.

 

Puło ruskie Kazimierza Wielkiego, mennica Lwów.

            W założeniu kwartniki miały odpowiadać wartością połowie grosza praskiego, który w tym czasie ważył ok. 3,2 g i zawierał ok. 2,5 g czystego srebra. Kwartniki jednak bardzo szybko utraciły ten standard i przyjmowane były po trzy za grosz, chociaż ich wartość oficjalna utrzymywana była sztucznie na poziomie połowy grosza.

            W roku 1368 Kazimierz wydał edykt zakazujący pod karą śmierci dokonywania i przyjmowania opłat w monecie innej, niż królewska. Sam jednak łamał swoje prawo, wymagając, aby należne mu świadczenia wypłacane były w groszach praskich. 

            W roku 1369, w dniu świętego Stanisława, król ogłosił w Krakowie na jarmarku, że ten z Krakowian, kto wymieniając grosze praskie na kwartniki nie respektowałby ich wartości nominalnej, pozbawiony zostanie mienia, jego dom zostanie zburzony, a rodzina wygnana z miasta. Kupiec zaś przyjezdny będzie pozbawiony i mienia, i życia.

            Wydaje się, że i ta desperacka wręcz próba sztucznego utrzymania kursu kwartników nic nie dała. Popsute półgrosze nie przeżyły króla, ich produkcji zaniechano już w roku następnym. W Kronice Jana z Czarnkowa czytamy, że w Wielkopolsce, zaraz po śmierci Kazimierza Wielkiego zdewaluowano oficjalnie kwartniki do wartości jednej czwartej grosza, co jednak spowodowało, że teraz cztery te monety miały realną wartość większą od jednego grosza, toteż ci, którzy wymieniali grosze praskie na kwartniki, a potem je przetapiali, odzyskując srebro, bardzo się wzbogacili.

            Nie lepszy los spotkał najwspanialszą monetę Kazimierza – pierwszy polski grosz w postaci monety. Był to produkt znającego swój fach rytownika, ściśle wzorowany na groszu praskim. 

            Na awersie widzimy koronę umieszczoną wewnątrz podwójnego otoku z legendą KAZIMIRVS PRIMVS / DЄI GRATIA RЄX POLONIЄ, na rewersie – najpiękniejszy z dotychczasowych polskich orłów, dokoła legenda: GROSSI CRACOVIЄNSЄS. Średnia waga analizowanych 37 sztuk groszy wynosi 3,177 g, a próba srebra (dwóch zbadanych egzemplarzy) 775/1000 i 750/1000. Średnica ok. 28 mm.

Grosze krakowskie Kazimierza Wielkiego.

            Do dziś zachowało się około 40 egzemplarzy tej monety, ale z faktu, że bito je aż ponad dwudziestoma stemplami można wysnuć wniosek, że ich produkcja była dość intensywna.

            Głównym surowcem do produkcji groszy krakowskich były grosze praskie Jana Luksemburskiego, które przetapiano, zmniejszając wagę i próbę, a zachowując wartość nominalną. Pamiętamy, że napis grossi pragenses oznaczał, że są to grosze bite według praskiego systemu wagowego. Numizmatycy nie są zgodni co do tego, czy napis grossi cracovienses oznacza, że monety te były bite według krakowskiego systemu wagowego (z grzywny krakowskiej o wadze 197,68 g), czy jest to tylko powielenie czeskiego wzoru inskrypcji, bez wnikania w istotę rzeczy.

            Tak czy inaczej prosta, jak by się wydawało operacja, polegająca na wyłowieniu z rynku groszy praskich, stopieniu ich, dodaniu miedzi i przebiciu pod nowym stemplem, zapewniającym, że jest to taki sam grosz, jak praski, tylko że krakowski – zupełnie się nie udała. Po paru latach wycofano grosze krakowskie z obiegu, przetapiając je na monetę drobną. Dziś podobne zapewnienia można przeczytać na bilbordach reklamujących niektóre piwa – są takie same jak czeskie, tylko że polskie.

            Janko z Czarnkowa pisze, że w czasie pogrzebu Kazimierza Wielkiego rozsypywano wśród tłumu grosze, by zachęcić lud do jeszcze intensywniejszych modłów za duszę zmarłego. Niesiono też worki z groszami, przesypując po drodze monety do dwóch srebrnych mis, z których każdy mógł sobie brać je do woli. Kronikarz nie określa czy były to grosze praskie, czy krakowskie. 

            Ryszard Kiersnowski pisze jednak, że nie było dogodniejszej okazji, by pozbyć się zapasów z krakowskiej mennicy, które nie trzymały standardu. 

            Następną polską monetę groszową wybił Zygmunt Stary dopiero ponad 150 lat później. Do tego czasu w Polsce rządziły niepodzielnie półgrosze.

Mazowieckie małe grosze 

            Na Mazowszu, które było wtedy suwerennym księstwem, od XIII w. posługiwano się głównie krzyżackimi denarami brakteatowymi, a także niezidentyfikowanymi dziś jednoznacznie brakteatami własnej produkcji.

Brakteaty Siemowita III (1370-1381) lub Siemowita IV (1381-1426), z mennicy w Płocku lub gdzieś na Kujawach; waga: 0,21-0,22 g.

            Nie było tu tradycji bicia monet dwustronnych, ale kontakty z Rusią Halicką powodowały, że znajdowała się w obiegu znaczna ilość ruskich półgroszy Kazimierza Wielkiego. Półgrosze te stały się wzorem dla pierwszej mazowieckiej monety dwustronnej – kwartnika Siemowita III (1370-1381). Awers przedstawia monogram S; w otoku: MONЄTA SЄMOVITI, na rewersie orzeł, w otoku legenda: DVCIS MAZOVIЄ. Waga ok. 1,2 g, średnica ok. 22 mm.

Kwartnik (półgrosz) mazowiecki Siemowita III.

            Monety Siemowita III stanowią ogromną rzadkość, co świadczy o minimalnych rozmiarach ich produkcji. Nie wiadomo też jak się one na Mazowszu współcześnie nazywały, być może były to, na wzór monet Kazimierza, kwartniki, być może półgrosze, albo – tak jak nazywano półgrosze na Rusi – grossi parvi (grosze drobne, małe) lub grossiculi (groszyki).

            Mennictwo na Mazowszu kontynuował Siemowit IV (1381-1426), wybijając około roku 1400, małe kwartniki, czyli trzeciaki wzorowane na monetach Władysława Jagiełły, o wadze ok. 0,6 g i średnicy 13 mm. Monety te mają na awersie literę S i legendę DVCIS SЄMOVITI, zaś na rewersie orła z legendą MONЄTA PLIOCЄN[sis]. Jednak, jak już powiedzieliśmy wyżej głównym pieniądzem Mazowsza była moneta krzyżacka.

Trzeciaki mazowieckie Siemowita IV.


Krzyżackie szelągi

            Pomimo złej sławy, jaką Zakon Krzyżacki pozostawił po sobie w Polsce, trzeba uznać, że jego gospodarka wywarła ogromny wpływ zarówno na Mazowszu i na Kujawach jak i w Wielkopolsce.

            Mennictwo Zakonu, organizowane już od roku 1233 w pierwszej krzyżackiej stolicy – Chełmnie, od samego początku cechowało się bardzo dobrą organizacją. Opierało się na kolońskim systemie wagowym, w którym 12 krzyżackich brakteatów, nazywanych tu fenigami, odpowiadało jednemu solidowi, czyli szylingowi (niem.: Schilling), a po polsku – szelągowi. 60 szelągów, czyli 720 fenigów stanowiło grzywnę, zwaną teraz chełmińską, zaś pięć krzyżackich brakteatów ważyło tyle, co jeden ówczesny denar koloński. Dość to skomplikowane, ale bardzo precyzyjne.

            Aż do drugiej połowy XIV w. Krzyżacy, a także bankierzy i kupcy Gdańska i Torunia realizowali nawet bardzo znaczne płatności za pomocą stabilnych krzyżackich brakteatów.

            Potrzebę utworzenia monety grubej dostrzeżono w Państwie Zakonnym około roku 1360, kiedy Wielkim Mistrzem był Winrich von Kniprode (1351-1382). Reformy groszowej dokonano w dwóch etapach, tworząc trzy rodzaje monety grubej: Halbschoter (półskojec), Vierchen (kwartnik) i Schilling (szeląg).

            Półskojec (łac.: semiscotus), to 45. część grzywny chełmińskiej, czyli 16 brakteatów. Awers przedstawiał tarczę Wielkiego Mistrza w sześciołukowej obwódce, wokół legenda: MONЄTA DOMINORVM PRVSSIЄ, na rewersie ozdobny krzyż „liliowaty”, motyw zaczerpnięty z groszy Andegawenów, wokół napis: HONOR M[a]G[ist]RI IVDICIVM DILIGIT – Godność mistrza miłuje sprawiedliwość. Waga ok. 3,1 g, próba: 620/1000; średnica ok. 20 mm.

Pólskojce Winricha von Kniprode.

            Półskojce nie utrzymały się w obiegu. Produkcja tych monet nie trwała zbyt długo i nie była zbyt obfita. Wydaje się również, że, wbrew pozorom, nie były one przeznaczone do handlu zagranicznego, bowiem ogromna większość znalezisk pochodzi tylko z terenów Państwa Krzyżackiego.

            Kwartnik, to czwarta część półskojca, czyli 4 fenigi. Ta moneta ściśle utrzymywała założoną normę wagową, ale, podobnie jak półskojec, nie znalazła trwałego miejsca w krzyżackim systemie i wkrótce również zaprzestano jej produkcji.

Kwartnik Winricha von Kniprode z mennicy w Toruniu.

            Awers kwartnika przedstawia godło Zakonu – tarczę Wielkiego Mistrza z legendą MAGISTЄR GЄNЄRALIS, na rewersie – krzyż prosty, otoczony legendą DOMINORVM PRVSSIЄ. Waga ok. 0,77 g, średnica ok. 16 mm.

            Naprawdę trwałą pozycję w handlu uzyskał dopiero trzeci produkt Winricha von Kniprode – szeląg o wartości 12 fenigów. Moneta ta została utworzona w 1380 r.

Szelągi Konrada von Jungingen (1393-1407) z mennicy w Toruniu i Malborku.

Szeląg Urlicha von Jungingen (1407-1410) z mennicy w Gdańsku.

            Awersy szelągów przedstawiały tarczę Wielkiego Mistrza, zaś rewersy tarczę zakonną. W legendach awersu wymieniano imię mistrza i jego liczbę porządkową, napis na rewersie informował, że jest to MONЄTA D[omi]NORVM PRVSSIЄ – moneta panów Prus.

            Ciekawostką jest nieprzestrzeganie na szelągach liczb porządkowych kolejnych mistrzów. „Henrykiem Pierwszym” jest na szelągu Heinrich von Plauen (1410-1413) i Heinrich Reuss von Plauen (1467-1470), po którym nastąpił zaraz „Henryk Czwarty” – Heinrich Reffle von Richtenberg.

            Szelągi utrzymały się prawie bez zmian przez 150 lat, do końca istnienia Państwa Zakonnego. Jakość tych monet ulegała jednak okresowym wahaniom, załamując się po przegranej przez Krzyżaków bitwie pod Grunwaldem. Jedno z postanowień pokoju toruńskiego z 1411 r. zobowiązywało Zakon do uiszczenia królowi polskiemu „tytułem wykupu jeńców” 100 000 kop groszy praskich, czyli 23 tony i 300 kg srebra, co w konsekwencji doprowadziło do buntu miast pruskich i powstania miejskiej monety w Gdańsku, Toruniu i Elblągu. 

            W uszczuplonym Państwie Zakonnym Wielki Mistrz Johann von Teiffen dokonał w roku 1492 reformy monetarnej, tworząc monetę groszową o wartości trzech szelągów.

Grosz krzyżacki Albrechta von Hohenzollern (1511-1525) z 1525 roku.

Epoka półgroszy

            Od czasów Kazimierza Wielkiego celem produkcji monet królewskich, które były traktowane jako jego własność, było osiągnięcie jak największego zysku. Wprowadzono system dzierżawienia mennic, przez co zysk królewski stał się pewny, zaś dzierżawcy „psuli” ustawicznie monetę, chcąc w ten sposób zrekompensować sobie kwoty wypłacane królowi za dzierżawę i dodatkowo osiągnąć należyty – ich zdaniem – zysk. To zaś powodowało protesty kupców i królewskie ingerencje w poczynania dzierżawców. Ci, zobligowani zaleceniami królewskimi, „poprawiali” zawartość srebra, a gdy protesty cichły, moneta stawała się jeszcze gorsza niż poprzednio. 

            Cykl taki odbywał się w zasadzie do czasów Zygmunta Starego, co skutecznie odstręczało kupców i inwestorów do robienia interesów w Polsce. Ciągłe zmniejszanie wartości monet królewskich powodowało wzrastającą nieufność społeczeństwa do denarów krajowych. W transakcjach prywatnych powszechnie posługiwano się monetą obcą; krajową zaś wykorzystywano przy regulowaniu podatków i drobnych opłat urzędowych. 

            Pozycję dominującą na rynku polskim zajmował praski grosz. Dopiero w czasach wojen husyckich, kiedy zaprzestano w Czechach jego produkcji, moneta czeska ustąpiła pola nowej, wysokogatunkowej monecie – florenowi.
            Wraz ze śmiercią Kazimierza Wielkiego zaprzestano też produkcji innych monet niż denary, które – jako moneta używana przez najbiedniejszych – budziły widać tylko takie protesty, które mogły być nagminnie lekceważone. Produkcję półgroszy podjął dopiero Władysław Jagiełło.

            Za Ludwika Węgierskiego (1370-1382) i Jadwigi (1384-1386) monety małopolskie, bite w Krakowie, nosiły na awersie wyobrażenie orła, a na rewersie tarczę herbową złożoną z herbu Andegawenów – lilii i herbu Węgier – belek. Na niektórych monetach można dopatrzyć się inicjału władcy: L (Ludovicus, Ludwik), lub H (Hedwigis, Jadwiga).

Denar Jadwigi i Ludwika z mennicy w Krakowie.

            Monety wielkopolskie z mennicy w Poznaniu miały po jednej stronie orła lub tarczę z herbem „lilie i belki” oraz po drugiej dwa skrzyżowane klucze z literą P nad nimi:

Denar Jadwigi i Ludwika z mennicy w Poznaniu.

            Denary z mennicy we Wschowie po jednej stronie miały podwójny krzyż, herb Węgier z czasów Arpadów, nad nim literę W, po drugiej stronie – orła. 

Denar Jadwigi z mennicy we Wschowie.

            Na Rusi Halickiej, którą Ludwik uważał za prowincję Węgier, kontynuowano emisje kwartników ruskich według wzorca Kazimierza Wielkiego. Najpierw z imieniem Władysława Opolczyka wielkorządcy (księcia) Rusi. Te monety noszą na awersie monogram W i legendę WLADISLAVS DVX, na rewersie zaś ruskiego lwa z legendą MONЄTA RVSSIЄ.

Kwartnik ruski Władysława Opolczyka (1372-1379) z mennicy we Lwowie, 1,32 g.

            Potem, po usunięciu księcia, na monetach ruskich widnieje inicjał króla – L z legendą LVDOVICI R VNGARIЄ na awersie zaś ruski lew z legendą MONЄTA RVSSIЄ.

Kwartnik ruski Ludwika Węgierskiego.

            Za panowania Władysława Jagiełły nastąpił znaczny wzrost produkcji menniczej, połączony z okresowym, drastycznym pogarszaniem się jakości monet. Nieufność do monety krajowej była posunięta do tego stopnia, że kiedy bankier poznański, niejaki Peszel, pożyczył radzie miejskiej 100 grzywien groszy praskich, a wyjątkowo chciał zwrotu pożyczki w półgroszach Jagiełły, to rada zażądała od niego oświadczenia, że chciał on zamiany praskich groszy na półgrosze z własnej woli, bo takie akurat były mu w tej chwili potrzebne.

            W brzesko-kujawskich księgach sądowych z roku 1418 znajduje się przysięga: Rotha: Tako […] jakom ne vinouath paney Jaschcowey schirokich groschi, ale zemske pyenandze – X marca; y tym vinouath na godi – „Przysięga: Tak więc nie jestem winny pani Jaszcowej szerokich groszy (szerokie grosze = grosze praskie), ale pieniądze krajowe – 10 marek (grzywien); o to obwiniać [mnie] się nie godzi.”

            Od roku 1393 przystąpiono do reformy monetarnej, wprowadzając nowy rodzaj pieniądza – kwartniki małe (ćwierćgrosze) i kwartniki duże – półgrosze, oraz nową ich rachubę. Nowe kwartniki miały teoretyczną wartość 4 denarów, a więc ćwierć grosza. Już w 1396 zdewaluowano je do niecałych 3 denarów, a w dwa lata później zmieniono system obrachunkowy, w którym grzywna stała się odpowiednikiem 864 denarów, grosz równał się osiemnastu denarom, półgrosz dziewięciu, a kwartnik trzem, stąd nowa nazwa tego ostatniego: ternar, trzeciak.

            Około roku 1394 rozpoczęto produkcję kwartników dużych, czyli półgroszy, o wartości 9 denarów i o jakość właśnie tych monet toczył się w państwie najgorętszy spór.

            Produkowany w masowych ilościach denar przybrał wygląd zewnętrzny, który nie uległ zmianie przez następnych sto lat. Po jednej stronie miał wyobrażenie orła, po drugiej – koronę. Wykonany był prawie z czystej miedzi, z dodatkiem niewiele ponad 1% srebra; średnica – ok. 12 mm, waga – ok. 0,25 g. Znane są też denary miejskie z Poznania i ze Wschowy.

Denar Władysława Jagiełły: 1-2 – z mennicy w Krakowie; 3 – z mennicy w Poznaniu; 4 – we Wschowie.

            Ternar, czyli trzeciak lub kwartnik mały, przedstawia na awersie tarczę z podwójnym krzyżem, godłem jagiellońskim, powyżej niego monogram W; legenda w otoku MONЄ WLADISLAI, na rewersie – orzeł otoczony legendą RЄGIS POLONIЄ. Waga ok. 0,7 g, zawartość srebra ok. 30%.

Ternary Władysława Jagiełły.

            Półgrosze Jagiełły noszą na awersie wyobrażenie korony z napisem MONЄ[ta] WLADISLAI w otoku, pod koroną spotykamy sygnatury mincerskie P (Petrus Bork), N (Nicolaus Bochner), A (Andreas Czarnysza), S (Szymon de Talentis), również znaki w postaci koniczynek, kółek i krzyżyków. 

            Późniejsze monety noszą znaki w postaci podwójnego krzyża i liter F lub W – oznaczające mennicę we Wschowie, oraz literę Я. Rewersy półgroszy przedstawiają niezmiennie orła, z legendą otokową RЄGIS POLONIЄ. Waga około 1,5 g, zawartość srebra ok. 30%.

Półgrosze Władysława Jagiełły. 

            Około roku 1390 zaczęto też wybijać we Lwowie kwartniki (półgrosze) ruskie, które miały znacznie wyższą próbę srebra (ok. 700/1000), ale mniejszą wagę (ok. 1,1 g). Monety te przedstawiają na awersie lwa, herb Rusi, oraz legendy MONЄTA RVSSIЄ lub MONЄTA LЄMBVRGЄ[nsis] – moneta Lwowa, a na rewersie orła z legendą: WLADISLAVS RЄX lub WLADISLAVS RЄGIS.

Półgrosz lwowski i półgrosz ruski Władysława Jagiełły.

            Z czasów Władysława Jagiełły mamy tez pierwsze informacje o organizacji i działalności mennicy królewskiej. Od roku 1389 mennicę dzierżawiło miasto, rezygnując z dzierżawy już w pięć lat później albo na skutek zbyt wysokiego czynszu, albo dlatego, że lepszą ofertę przedstawił królowi niejaki Piotr Bork, który w dokumentach za lata 1394 i 1395 określany jest mianem magister monetae.

            Pod kierownictwem Borka rozpoczęto produkcję półgroszy, a denary i ternary uległy takiemu pogorszeniu, że rada miejska Krakowa zwróciła się w tej sprawie z petycją do Rady Królestwa, jako do instytucji, która może skłonić króla do wpłynięcia na poprawę jakości monety.

            W 1396 r. dzierżawcą jest Mikołaj Bochner, tak więc nowe warunki nałożone po interwencji rady przez króla najwyraźniej nie odpowiadały już Borkowi. Bochner dokonuje reformy monety, a król przydziela mu dochody z żup solnych. On jednak nie do końca daje sobie radę w interesach, moneta znów się pogarsza, a Mikołaj popada w kłopoty finansowe i rezygnuje w 1399 r. z dzierżawienia mennicy.

            Teraz dzierżawcą jest Szymon de Talentis. W latach 1401-1406 dzierżawi ją na przemian z Andrzejem Czarnyszą, a potem ślad się urywa. Możliwe jest, że w związku z wysokim czynszem i zbyt dużym kosztem pozyskiwania srebra nie było już chętnych i produkcja przeszła pod bezpośredni zarząd króla.

            W 1406 r. rada królestwa zwraca się do senatu Krakowa, złożonego widać z bywałych kupców, z zapytaniem co zrobić, aby moneta była jednocześnie i dobra, i chętnie przyjmowana, a z drugiej strony, żeby przynosiła królowi odpowiedni zysk. Tę kwadraturę koła rozwiązali rajcy, dając królowi odpowiedź, że w takim wypadku trzeba by było zintensyfikować produkcję, ale to doprowadziłoby do nadmiaru pieniądza na rynku, co z kolei przestałoby przynosić zysk.

            Przyczynę braku zysku z mennicy widzieli senatorzy w zbyt wysokiej cenie srebra, które trzeba było sprowadzać z Węgier, co pochłaniało cały zysk. Wobec tego zaproponowali królowi, by wykupił za posiadane przez siebie grosze praskie jak najwięcej swoich własnych monet po cenie rynkowej (czyli według wagi zawartego w nich srebra), a później puścił je w obieg po cenie nominalnej. 

           Reakcją Jagiełły było zaprzestanie wybijania półgroszy, zawierających najwięcej srebra oraz wykupienie 300 grzywien, czyli około 260 000 denarów. Nie jest to suma zbyt wielka, toteż nie przyniosła władcy spodziewanego zysku. Produkcja marnych trzeciaków i jeszcze marniejszych denarów trwała do 1414 r. kiedy to, najprawdopodobniej pod presją senatu miejskiego zamknięto mennicę krakowską.

            Król psuł dalej swoją monetę, przeniósłszy się z jej produkcją do Wschowy. Dopiero w roku 1422, na skutek wyraźnego sprzeciwu Rady Królestwa, Jagiełło przyrzeka nie wybijać monet bez zgody rady. Ale już w roku 1431 zostaje ponownie uruchomiona mennica krakowska, wybijane są półgrosze i denary, a jakość monet ulega dalszemu pogorszeniu. Czeski kronikarz zanotował w roku 1436:

Tego roku robiono z kotłów i z patelni polskie halerze w wielu miejscach w Czechach , na Śląsku i na Morawach i sprzedawano je na grzywny, czym wielkie nieszczęście spowodowali w polskiej ziemi i zbiednili nimi niebożątka głupich Polaków. A tak dużo ich narobili, że je miarami mierzono jak zboże. Dlatego też wielu spalono, tych, którzy je przenosili do Polski.

            Owe halerze, to denary Jagiełły i jego synów – łatwe do fałszowania, bo mające bardzo prymitywne rysunki stempli.

Denar Władysława Warneńczyka (1434-1444).

            Po śmierci Jagiełły rada królewska kontynuuje produkcję w imieniu dziesięcioletniego Władysława Warneńczyka. Kiedy w roku 1438 probierz Jakub Ruszke badał monety, próba wykazała „ósmą ligę”, czyli, że w monecie było 7 części miedzi i tylko jedna część srebra.

            W tym czasie Polska zalewana też jest przez monety fałszywe, a o puszczanie ich w obieg posądzane są najbardziej prominentne osoby. Mennica krakowska zostanie ostatecznie zamknięta w 1440 roku. Ale Władysław produkuje dalej swoje denary na Węgrzech.

Denary węgierskie Władysława Warneńczyka.

            W roku 1447 Kazimierz Jagiellończyk usiłuje opanować monetarny chaos za pomocą uchwał sejmowych, które przypominać muszą ludności, że wartość nominalna jednego grosza praskiego wynosi 18 denarów, a półgrosz Jagiełły wart jest takich denarów dziewięć.

            W roku 1456 wznawia działalność mennica krakowska, wracając do produkcji półgroszy. Monety te produkowane są według poprzedniego wzoru, na awersie noszą legendę MONЄTA KAZIMIRI, na rewersie RЄGIS POLONIЄ, pod koroną – znaki mennicze; w latach 1456-1466 TM lub MT, zarządcy mennicy Stanisława Morsztyna, oraz kogoś drugiego o inicjale T, a w latach 1468-1479 – MK lub KM – Morsztyna i Mikołaja Kernchena .

            Trwa też produkcja prawie miedzianych denarów z orłem i koroną. Od roku 1479 kierownictwo mennicy obejmuje podskarbi Piotr z Kurozwęk, herbu Poraj, przezywany Piorunem. Półgrosze oznaczane są jego herbem – kwiatem o pięciu płatkach. Piorun zasłynął z produkcji szczególnie oszukanych półgroszy, które nazywano „piorunkami”. Piorunki Kazimierza produkowane są do śmierci króla.

Półgrosz („piorunek”) Kazimierza Jagiellończyka z herbem Poraj.

            W czasie wojny trzynastoletniej, w roku 1454, główne miasta Prus – Gdańsk, Toruń, Królewiec i Elbląg wysunęły pod adresem króla żądanie zgody na utworzenie monet miejskich. W przywileju inkorporacyjnym ustanowiono jednak nie monetę miejską, lecz prowincjonalną monetę pruską, która miała być bita na koszt stanów pruskich ale pod stemplem królewskim. W jakiś czas potem powstały w Toruniu pierwsze szelągi stanów pruskich, opatrzone na awersie orłem z koroną na szyi i legendą KASIMIRVS D[ei] G[ratia] RЄX POLO[ni] Є, rewers przedstawiał herb Torunia – trzy wieże nad bramą miejską, z otokową legendą MONЄTA DVCATVS PRVCIЄ.

            Ów orzeł z koroną u szyi znany jest tylko z tych monet i powstał zapewne jako zapowiedź „księstwa pruskiego”, o którym jest mowa w legendzie rewersu.

            Szelągi te były monetą bardzo dobrej jakości, zawierały aż 75% srebra i ważyły ok. 1,6 g. To właśnie stało się przyczyną, że nie utrzymały się w obiegu, zostały wychwycone przez ludność i zapewne przetopione dla odzyskania srebra. Ich wartość bowiem realna była dużo wyższa od nominalnej. Produkcji tych monet zaprzestano po trzech latach.

            W roku 1457 miasta pruskie już skutecznie wymogły na królu zgodę na monetę miejską. Król jednak przyznał prawo do monet jedynie Gdańskowi i Toruniowi, ale za to miasta te mogły bić monety zarówno srebrne, jak i złote. Gdańsk mógł produkować monetę bez ograniczeń, zgarniając cały zysk do miejskiej kasy. Toruń zaś musiał oddawać połowę zysku królowi. Oba miasta przystąpiły do produkcji szelągów i fenigów. A w ślad za nimi poszedł Elbląg, który bez żadnej królewskiej zgody również rozpoczął bicie podobnych monet.

            Nowe szelągi z mennicy toruńskiej miały na awersie podwójny jagielloński krzyż w tarczy i legendę KASIMIRVS RЄX POLONIЄ, na rewersie zaś zmodyfikowanego orła z koroną na szyi, który został teraz zaopatrzony we wzniesione nad głową zbrojne w miecz ramię.

            To wyobrażenie stało się odtąd herbem Prus Królewskich. Legenda głosiła, że jest to MONЄTA THORVNEN[sis]. Szelągi gdańskie i elbląskie miały na awersie „normalnego” ukoronowanego orła w tarczy i legendę KASIMIRVS RЄX lub KASIMIRVS R[ex] PO[loniae], albo KASIMIRVS R[ex] POLONI[ae]. 

            Rewers monety gdańskiej przedstawiał dwa krzyże pod koroną – herb miasta, oraz legendę MONЄTA CIVIT[atis] DANCZ[k]:

            Na rewersie szeląga elbląskiego wyobrażono dwa krzyże w tarczy dwupolowej – herb miasta, uzupełnione inskrypcją: MONЄTA CIVIT[atis] ЄLVI[ngensis]:

            Monety te miały 25% srebra, czyli tyle, ile współczesne im szelągi krzyżackie i wraz z nimi uczestniczyły w handlu. Produkcja szelągów miejskich jednak trwała tylko do roku 1480, a w Prusach obiegały przede wszystkim szelągi krzyżackie z mennicy w Królewcu.

            Za Jana Olbrachta (1492-1501) mennica krakowska pozostawała w rękach podskarbiego Pioruna z Kurozwęk, który kontynuował tam mozolnie swoją denarową i półgroszową działalność, zmieniając tylko legendy piorunków (zwanych też teraz „półkami”) na MONЄTA I ALBЄRTI / RЄGIS POLONIЄ.

Półgrosz, („piorunek”) Jana Olbrachta z herbem podskarbiego Pioruna.

Denar koronny.

            Po śmierci Pioruna z Kurozwęk w 1498 r. nowy, nieznany z imienia podskarbi, zatrudniając widać lepszych rytowników stempli, poprawił wygląd monet, ale nie zmienił ich jakości.

            Niezmiennie też fałszowano w kraju polską monetę, robiąc przy tym niezły interes. Niejaki Stanisław z Kociugi nie tylko sam produkował „klepaki”, ale w wioskach pod Przemyślem, gdzie „klepano” piorunki, skupował te produkty, płacąc dukata za półtrzeciej kopy (150 sztuk) półgroszków i puszczając je w obieg po nominalnym kursie, zarabiał na czysto 90 półgroszy za dukata.

Półgrosz („półka”) Jana Olbrachta bity po roku 1498.

            Aleksander (1501-1506) nie zmienił niczego w półgroszach, poza dalszą poprawą ich ogólnego wyglądu, ale za jego czasów zaprzestano w Krakowie produkcji denarów. Aleksandrowe półki mają tylko nową legendę: ALЄXANDЄR DЄI G[ratia] RЄX / MONЄTA RЄGIS POLONIЄ.

Półgrosz („półka”) Aleksandra.

            Natomiast wcześniej, zaraz po wstąpieniu na stolec książęcy w Wilnie, emitował od 1492 r. w wielkich ilościach litewskie półgrosze z herbem Litwy – Pogonią i legendą ALЄXANDRI MON[eta] na awersie i orłem oraz legendą MAGNI DVC[atus] LITVANIЄ na rewersie, a także denary litewskie z orłem i Pogonią oraz literą A.

            Mennica wileńska przygotowywała się również do produkcji groszy litewskich, wybijając nieliczne egzemplarze próbne. Przypuszcza się też, że istniał dukat Aleksandra, którego opis znajduje się w katalogu niemieckim Köhlera z 1759 r. 

            Ale – wraz z wiekiem szesnastym zbliżał się nieuchronnie do Polski nowy, złoty, okres w dziejach pieniądza. 

© 2018-2023 by Jerzy Jarek

Pod tym linkiem:

Część 3. Złote