Część 3. Złote

Złoto starożytne
       Grecki stater
       Darejka
       Złoto Sassanidów
       Złoto Indii

       Złoto Chin
       Aureus
       Solidus
Złoto spadkobierców Cesarstwa Zachodniego
Najwcześniejsze złoto średniowiecznego Zachodu
       Tari
       Augustalis
Złoto kupców
       Genovino
       Floren
       Dukat wenecki
       Goldgulden
Złoto władców
       Noble
       Écu
Czerwony złoty i złoty polski
Śląskie złoto

En monnoies est li cose moult obscure

Elles vont haut et bas, se ne set-on que faire

Quand on guide wagnier, on troeve le contraire.

[Pieniądz jest rzeczą najbardziej mroczną. 

Jego wartość wzrasta i maleje, i niejeden nie wie, co z tym zrobić. 

Kiedy myśli, że skorzystał, on – przeciwnie – stracił.]

Gilles Li Muisis

Opat Tournai 

(początek XIV w.)

Złoto starożytne

            Początki złotych monet sięgają VII w. przed Chrystusem, by swoją największą świetność osiągnąć pod postacią greckich staterów, perskich darejek i rzymskich aureusów.

Jednak, aby choć trochę móc się zorientować w greckich, rzymskich i bizantyńskich systemach monetarnych, zacznijmy od zwięzłego przedstawienia nazw monet i ich wzajemnych relacji wagowych i kruszcowych:

Attycki standard wagowy (Ateny, Eubeja):

1 talent = 26,196 kg = 60 min = 6000 drachm = 36000 oboli

1 mina = 436,6 g = 100 drachm = 600 oboli

1 tetradrachma = 17,2 g srebra = 4 drachmy

1 stater (didrachma) = 8,6 g srebra

1 drachma 4,3 g srebra = 6 oboli

1 hemidrachma (triobol) = 3 obole

1 obol = 0,72 g srebra = 8 chalkoi

1 chalkon

Eginecki standard wagowy (Egina, Peloponez, Beocja, Eubeja, Tessalia, Cyklady, Kreta):

1 mina = 628 g = 100 drachm

1 stater (didrachma) = 12,2 g srebra

1 drachma = 6,2 g srebra

Koryncki standard wagowy (Korynt i jego kolonie, Leukos, Anaktorion, Ambrakia):

1 stater (tridrachma) = 8,6 g srebra = 3 drachmy

1 drachma = 2,9 g

Tracko-macedoński standard wagowy (Królowie Macedonii, Abdera, Thasos):

Filip II (ok. 345 r. p. Ch.):

1 stater = 8,6 g złota (attycki standard wagowy) = 24 drachmy

1 tetradrachma = 14,45 g srebra (system tracko-macedoński)

1 drachma = 3,6 g srebra

Aleksander III Macedoński (ok. 325 r. p. Ch.):

1 distater = 2 statery

1 stater = 8,6 g złota = 5 tetradrachm = 20 drachm

1 dekadrachma = 10 drachm

1 tetradrachma = 17,2 g srebra = 4 drachmy = 8 demidrachm (trioboli)

1 drachma = 4,3 g srebra = 2 hemidrachmy (triobole)

Rzym, republika (ok. 200 r. p. Ch.):

1 denarius = 4,5 g srebra = 10 asses

1 quinarius = 2,25 g srebra = 5 asses

1 victoriatus = 3,4 g srebra

1 sestertius = 2,5 asses

1 as = 11 g brązu = 2 semisses

1 semis = 5,5 g brązu

Rzym, republika (ok. 100 r. p. Ch.):

1 denarius = 4,5 g srebra = 16 asses

1 quinarius = 8 asses

1 sestertius = 4 asses

1 as = 11 g brązu = 2 semisses

Augustus (od ok. 20 r. p. Ch.):

1 aureus (złoty) = 7,96 g czystego złota = 2 quinarii aurei = 25 denarii = 100 sestertii = 200 dupondii = 400 asses

1 quinarius aureus = 3,89 g = 50 sestertii 

1 denarius = 3,89 g srebra = 4 sestertii

1 sestertius = 27,3 g brązu lub mosiądzu = 4 asses

1 dupondius = 13,65 g brązu lub mosiądzu = 2 asses

1 as = 10,92 g miedzi

Caracalla (ok. 215 r.)

1 aureus = 6,54 g czystego złota = 50 denarii

1 antoninianus = 5,11 g srebra

1 denarius = 3,23 g bilonu (miedzi z domieszką srebra)

1 sestertius = 21,2 g brązu lub mosiądzu

Traianus Decius (ok. 250 r.)

1 aureus = 4,00 g złota = 50 antoniniani

1 antoninianus = 3,97 g bilonu

1 sestertius = 20,5 g brązu lub mosiądzu

1 dupondius = 10 g brązu lub mosiądzu

Aurelianus (ok. 275 r.)

1 aureus = 6,54 g złota = 120-200 aurelianiani = 600-1000 denarii

1 aurelianianus = 3,88 g bilonu (lub posrebrzonej miedzi)

Diocletianus (od ok. 295 r.)

1 denarius aureus = 24 siliquae (keratia) = 600 denarii

1 quinarius aureus = 300 denarii

1 argenteus = 3,41 g srebra = 25 denarii

1 siliqua (keration) = 0,189 g srebra

1 nummus (follis) = 10 g bilonu = 5 denarii

1 antoninianus (głowa z koroną promienistą) = 2 denarii

1 denarius (głowa z wieńcem laurowym)

Constantinus I (ok. 325 r.)

1 solidus = 4,55 g czystego złota = 2 semisses = 12 miliarenses = 24 siliquae = 240 nummi (folles) = 6000 denarów obliczeniowych

1 semissis = 2,25 g czystego złota = 6 miliarenses = 12 siliquae

1 miliarensis (miliarense) = 4,55 g srebra = 2 siliquae

1 siliqua (keration) = 2,27 g srebra

1 nummus (follis) = 3,05 g miedzi

Anastasius I (ok. 500 r.)

1 solidus = 4,55 g czystego złota = 2 semisses = 3 tremisses = 24 siliquae = 420 folles = 6000 nummi (denarów obliczeniowych)

1 semissis = 2,25 g złota = 12 siliquae

1 tremissis = 1,52 g złota = 8 siliquae

1 siliqua = 2,27 g srebra

1 follis = 8,5 g miedzi = 40 nummi (obliczeniowych)

Heraclius (ok. 620 r.)

1 solidus (nomisma) = 4,55 g czystego złota = 3 tremisses = 12 hexagramma = 352 folles

1 tremissis = 4 hexagramma

1 hexagrammon = 6,82 g srebra = 24 folles

1 follis = 9 g miedzi = 40 nummi (obliczeniowych)

Leo III (ok. 725 r.):

1 solidus (nomisma) = 4,55 g czystego złota = 12 miliaresia = 288 folles

1 srebrny miliaresion = 2 silikwy obliczeniowe = 24 miedziane follisy

1 follis = 40 nummi

Basilios I (ok. 1000 r.)

1 histamenon = 4,55 g czystego złota = 12 miliaresia = 288 folles

1 tetarteron = 4,1 g złota

1 srebrny miliaresion = 24 miedziane follisy

1 follis

Alexios I (ok. 1100 r.)

1 złoty hyperpyron = 3 elektronowe aspra trachea = 48 bilonowych aspra trachea = 84 brązowe tetartera

1 elektronowe aspron trachy (stop złota i srebra) = 16 bilonowych aspra trachea = 288 brązowych tetarteronów

1 bilonowa aspron trachy (stop srebra i miedzi) = 18 brązowych tetarteronów

1 tetarteron (tarteron)

Grecki stater

1. Mezja, Kyzikos, stater, 550-475 r. p. Ch.; waga 16 g; cena na aukcji: 10000 €.
2. Kyzikos, hekte (⅙ statera), 480-450 r. p. Ch.
3. Kyzikos, 1-24 statera, 430-400 r. p. Ch., 0,68 g.
4. Kyzikos, stater, 340-320 r. p. Ch.
5. Kyzikos, stater, 360-340 r. p. Ch.
6. Jonia, Efez, 1/48 statera, 625-600 r. p. Ch.
7. Kyzikos, stater, 450-400 r. p. Ch.
8.Lesbos, stater, 480-440 r. p. Ch.
9. Hekte z niezidentyfikowanej mennicy, 480-460 r. p. Ch.
10. Efez, ½ hekte (1/12 statera), ok. 550 r. p. Ch.
11. Kyzikos, 1/12 statera, ok. 500 r. p. Ch.
12. Lydia, niezidentyfikowany król, ⅓ statera, wczesny VI w. p. Ch.
13. Kyzikos, stater, ok. 450 r. p. Ch.
14. Efez, hekte (⅙ statera), 625-600 r. p. Ch.
15. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch.
16. Lydia, niezidentyfikowany król, ⅓ statera, przed 561 r., 2,31 g.
17. Lydia, niezidentyfikowany król, ⅓ statera, przed 561 r.
18. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch.
19. Lydia, niezidentyfikowany król, stater, 550-520 r. p. Ch.
20. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch.
21. Kyzikos, ⅓ statera, 500-450 r. p. Ch., 2,59 g.
22. Kyzikos, stater, 500-440 r. p. Ch.
23. Kyzikos, stater, 430-415 r. p. Ch., 16,03 g.
24. Kyzikos, stater, 410-390 r. p. Ch., 16,03 g.
25. Kyzikos, stater, 450-430 r. p. Ch., 15,88 g.
26. Kyzikos, stater, 430-415 r. p. Ch., 16,1 g.
27. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch., 16,06 g.
28. Kyzikos, stater, 450-430 r. p. Ch., 15,96 g.
29. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch., 16,03 g.
30. Kyzikos, hekte, 500-450 r. p. Ch., 2,67 g, 2600 $
31. Kyzikos, stater, 440-415 r. p. Ch., 440-415 r. p. Ch., 15,97 g.
32. Fokaida, hekte, VI-V w.
33. Stater, mennica nieokreślona, VI-V w.
34. Arkadia, Megalopolis, ¼ statera,  320-275 r. p. Ch., 2,04 g, 130 000 CHF
35. Kyzikos, stater, 1/12 statera, ok. 500 r. p. Ch.

Darejka

Persja. Królestwo Achemenidów, złote monety Dariusza I i jego następców:
1-7. Darejki z czasów od Dariusza I do Kserksesa (Artakserksesa) II (485-420 p. Ch.); waga ok.  8,4 g.
8. Darejka z czasów od Artakserksesa I do Kserksesa II (455-420 p. Ch.), 8,32 g.
9. Darejka z czasów od Kserksesa II do Dariusza III (375-336), 8,35 g.
10. Darejka niezidentyfikowanego satrapy z czasów Aleksandra III (328-311 p. Ch.).

Złoto Sassanidów

Persja. Imperium Sassanidów:
1-4. Szapur I (240-272), dinary z lat 260-272, z mennicy w Ktezyfoncie, 7,34 g (1), 7,51 g (2), 7,31 g (3), 7,21 g (4)
5. Wahran (Varhran; Bahram) I (273-276), dinar, 7,42 g.
6. Wahran (Varhran; Bahram) II (276-293), dinar, 7,25 g.
7. Szapur (Sabuhr) II (309-379), dinar, 7,31 g.
8. Szapur III (383-388), dinar, 7,31 g.
9. Peroz I (457/9-484), lekki dinar z lat 477-484, mennica Court, 4,14 g.
10. Chesroes I (531-579), dinar z lat 574-575, 4,48 g.
11. Chesroes II (590/591-628), dinar z roku 611.
12. Dinar arabski w stylu sassanidzkim wybity w latach 700-740 w Tabaristanie.

Złoto Indii

1. Indie. Imperium Gupta. Chandragupta I (ok. 319-343), dinar/stater, 7,40 g.
2. Gupta. Samudragupta I (ok. 330-380), dinar/stater, 7,63 g.
3. Gupta. Samudragupta I (ok. 330-380), dinar/stater, 7,70g
4. Gupta. Chandragupta II (ok. 380-414), dinar/stater, 7,84 g.
5. Gupta. Chandragupta II, dinar/stater, 7,81 g.
6. Gupta. Kumaragupta I (ok. 414-455), dinar/stater, 8,20 g.
7. Indie. Królestwo Samatata (Samata), anonimowy dinar/stater ok. 400-500 r.
8. Samatata, anonimowy dinar/stater ok. 550-650 r., 6,57 g.
9. Samatata, anonimowy dinar/stater ok. 550-650 r., 6,01 g.
10. Indie. Kadambas of Goa. Jayakesin I (1050-1080), pagoda, 4,50 g.
11. Kadambas of Goa. Sivachitta Permadideva (ok. 1147-1187), dinar/stater r, 4,42 g.
12. Indie. Vijayanagar. Harihara I (1336-1356), pagoda. 3,06 g.

13. Indie. Królestwo Kuszanów (Kuṣāṇ Rājavaṃśa). Vima Kadphises (ok. 105-127), dinar/stater, 7,99 g.
14. Królestwo Kuszanów. Kanishka I (ok. 127-147), dinar/stater, 7,95 g.
15. Królestwo Kuszanów. Huvishka (ok. 155-187), dinar/stater, 7,96 g.
16. Królestwo Kuszanów. Vasu Deva I (ok. 191-230), dinar/stater, 8,05 g.
 17. Królestwo Kuszanów. Kanishka II (ok. 226-240), dinar/stater, 7,84 g.
18. Królestwo Kuszanów. Vasu Deva II (ok. 290-310), dinar/stater, 7,92 g.
19. Królestwo Kuszanów. Vasu Deva II, dinar/stater z mennicy w Kabulu, 7,97 g.
20. Królestwo Kuszanów. Chhu (ok. 310-325), dinar/stater, 7,88 g.
21. Królestwo Kuszanów. Shaka (325-345), dinar/stater, 7,76 g.

Złoto Chin

1. Okres Walczących Królestw (400-200 p.Ch.), Państwo Chu, 19,27 g
2. Dynastia Zhou, Okres Walczących Królestw (480-221 p.Ch.), Państwo Chu, stolica Ying; Jin Yuan, 43 mm x 32 mm, 57,33 g
3. Dynastia Han (206 p.Ch.-220 AD), Ban-Liang, 23 mm, 7,6 g
4. Dynastia Han, Wu Zhu, 24 mm, 6,7 g
5. Cesarz Wang Mang (9-23 AD), Huo Quan, 22 mm. 7,6 g
6. Dynastia Tang (618-907), 35 mm, 2,58 g
7. Północna dynastia Song (960-1127), Sheng Song Yuan Bao, 24 mm, 7,8 g
8. Północna dynastia Song, Xuan He Tong Bao, 24 mm, 7,6 g
9. Północna dynastia Song, Da Guan Tong Bao, 24 mm, 9,4 g
10. Północna dynastia Song, Tai Ping Tong Bao, 24 mm, 6,87 g
11. Północna dynastia Song, emisja z lat 990-994 świątyni buddyjskiej na świętej Górze Pięciu Tarasów (Wutai Shan), av. Chun Hua Yuan Bao; rv. ręcznie grawerowani Budda i Mandziuśri; 23,8 mm; 10,9 g
12. Dynastia Ming (1368–1644), 18 mm, 5,5 g

Aureus (czyli złoty)

Pięć aureusów Dioklecjana i Maksymiana z roku 287 o wadze 26,58 g i średnicy 30 mm.

Sześć aureusów Maxentiusa z ok 308 r. (42,76 g) sprzedane za 850 000 CHF.

Cztery aureusy Konstancjusza I z mennicy w Siscii.

Poniżej – poczet rzymskich imperatorów na „zwykłych” aureusach:

 Solidus

            Średniowieczna moneta zachodnioeuropejska ma swoje korzenie w mennictwie późnego Cesarstwa Rzymskiego, kiedy to Konstantyn Wielki utworzył ok. 310 r. monetę o wadze 4,25 g czystego złota, stanowiącą siedemdziesiątą drugą część libry, czyli funta.

            Pieniądz ten, dzięki swemu „solidnemu” standardowi przetrwał w prawie niezmienionej postaci przez 1000 lat, co jest wypadkiem bez precedensu w dziejach świata. Był to solidus.

Solidy Konstantyna Wielkiego.

            Solid był podstawową jednostką późnorzymskiego systemu monetarnego, ale nie jedyną. Bito też jego wielokrotności i części. Znane są również monety o wadze dziewięciu, czterech i pół, trzech, dwóch oraz półtora solida, a także frakcje w postaci semisa (łac.: semissus – pół solida), tremisa (łac.: tremissis  lub inaczej – triens – jedna trzecia solida) i trzech ósmych solida.

            Od V w. produkowano już tylko solidy, semisy i tremisy. Od VII wieku solid zmienił nazwę, teraz częściej nazywano go po prostu: nomisma. W wieku XI przybrał nazwę histamenon (czyli „stały” – zachowujący pełną wagę; od histemi – trwam), a wiek później – hyperpyron (czyli o wysokiej jakości wypróbowanej „w ogniu”; od pyros – ogień). Ale w tym czasie solidy bili już liczni naśladowcy w Europie zachodniej.

Po lewej – semis Konstantyna I z mennicy w Trewirze; po prawej – semis Konstantyna II z mennicy w Siscii.

Poniżej – wielokrotności solida:

1. Konstantyn I, 1½ solida z mennicy w Trewirze.

2. Konstantyn I, 2 solidy z mennicy w Trewirze.

3. Konstancjusz II, 2 solidy z mennicy w Trewirze.

4. Walentynian II, 2 solidy z mennicy w Trewirze.

5. Konstantyn I, 4½ solida z mennicy w Rzymie.

6. Konstans, 4½ solida z mennicy w Antiochii.

7. Walentynian I, 4½ solida z mennicy w Antiochii.

8. Konstancjusz II, 9 solidów z mennicy w Antiochii.

9. Walens, medalion o wadze 77,24 g.

10. Walentynian i Walens, medalion o wadze 242,49 g.

Wyobrażenia awersów przedstawiają jednostajnie popiersie cesarza lub członków jego rodziny, a rewersy całą postać władcy lub personifikacje cnót, przymiotów i bogiń; najczęściej Wiktorii, a także personifikacje Konstantynopola albo Romy. Częste są również motywy propagujące męstwo wojsk i gloryfikujące zwycięstwa. Dla późnych tremisów charakterystyczne jest wyobrażenie krzyża lub chrystogramu okolonego wieńcem.

Poniżej – galeria solidów, semisów i tremisów:

1. Crispus (317-326), solidus z lat 324-325, z mennicy w Nikomedii, 4,47 g, sprzedany na aukcji za 14 000 CHF.

2. Magnentius (350-353), semis z  mennicy w Trewirze.

3. Iulianus (360-363), solidus.

4. Aelia Flacilla (383-388), solidus, 4,40 g, 20 000 CHF.

5. Magnus Maximus (383-388), tremis z  mennicy w Trewirze.

6. Arcadius (383-408), solidus z mennicy w Konstantynopolu.

7. Eugenius (392-394), solidus z mennicy w Lugdunum.

8. Honorius (393-423), solidus z mennicy w Sirmium.

9. Honorius, solidus z lat 408-420, z mennicy w Tessalonice, 4,43 g, 2 500 $

10. Aelia Eudoxia (395-404), solidus z lat 403-408 z mennicy w Konstantynopolu, 4,46 g, 10 000 CHF.

11. Aelia Eudoxia, tremis z lat 400-404 z mennicy w Konstantynopolu, 1,51 g.

12. Theodosius I (402-450), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,46 g, 2 400 €.
13. Theodosius II, solidus z mennicy w Tesalonice, 4,53 g, 700 €.
14. Theodosius II, semis z mennicy w Konstantynopolu, 2,23 g, 700 CHF.
15. Theodosius II, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 1,49 g, 650 €.
16. Constantinus III (407-411), solidus z lat 407-408, z mennicy w Lugdunum, 4,42 g, 4 400 $.
17. Priscus Attalus (409-410), solidus.
18. Aelia Pulcheria (414-453), solidus z lat 420-422, z mennicy w Konstantynopolu, 4,26 g, 1 750 $.
19. Aelia Pulcheria, semis z lat 414-422, z mennicy w Konstantynopolu, 2,14 g.
20. Aelia Pulcheria, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 1,49 g, 650 $.
21. Galla Placidia (417-450), solidus z lat 425-426, z mennicy w Rzymie.
22. Iusta Grata Honoria (417-454), tremis.
23. Constantius III, solidus z roku 421, z mennicy w Ravennie.
24. Eudocia (421-460), tremis.

25. Johannes (423-425), solidus z mennicy w Rawennie, 4,39 g, 3 000 $

26. Johannes (423-425), tremis z mennicy w Rawennie.

27. Valentinianus III (425-455), solidus z ok. 437 r., z mennicy w Tessalonice, 4,46 g, 18 000 CHF.

28. Lucinia Eudoxia (439-490), solidus z lat 440-445, z mennicy w Rzymie.

29. Lucinia Eudoxia, solidus z 437 r., z mennicy w Tessalonice, 4,47 g, 26 000 $.

30. Marcianus (450-457), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 600 €.

31. Marcianus, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 1,49 g, 475 $.

32. Aelia Verina (457-474), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,46 g.

33. Libius Severus (461-465), tremis.

34. Anthemius (467-472), solidus z mennicy w Rzymie.

35. Aelia Ariadne (474-491) solidus z mennicy w Konstantynopolu.

36. Romulus Augustus, solidus z mennicy w Mediolanie, 42 000 CHF.

37. Justa Grata Honoria (425-450), solidus z mennicy w Rawennie, 4,49 g.

38. Anastasius (491-518), solidus z roku 498, z mennicy w Konstantynopolu, 4,49 g, 1 200 $.

39. Anastasius, semis z mennicy w Konstantynopolu.

40. Anastasius, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 1,45 g, 120 €.

41. Iustinus I (518-527), solidus z lat 518-522, z mennicy w Tessalonice, 1 100 $.

42. Iustinus I, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 225 $.

43. Justinianus I (527-565), solidus z lat 527-538, z mennicy w Konstantynopolu, 440 $.

44. Justinianus I, solidus z lat 542-546, z mennicy w Rymie, 1 200 $.

45. Justinianus I, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 159 $.

46. Iustinus II (565-578), solidus z mennicy w Rawennie, 825 $.

47. Iustinus II, tremis z mennicy w Rawennie, 280 $.

48. Justinus II & Tiberius II (578), z mennicy w Konstantynopolu, 4,39 g, 45 000 $.

49. Tiberius II Constantinus (578-582), solidus z roku 579, z mennicy w Konstantynopolu.

50. Tiberius II Constantinus, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 175 $.

51. Mauricius Tiberius (582-602), solidus z roku 579 z mennicy w Konstantynopolu, 3 500 $.

52. Mauricius Tiberius, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 230 $.

53. Phocas (602-610), solidus z lat 603-604, z mennicy w Konstantynopolu.

54. Heraclius (610-641), solidus z lat 639-641, z mennicy w Konstantynopolu, 200 $.

55. Heraclius, semis z lat 610-613, z mennicy w Konstantynopolu, 175 $.

56. Heraclius, tremis z lat 613-641, z mennicy w Konstantynopolu.

57. Heraclius Constantinus (641), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,35 g, 4 250 $.

58. Constans II (641-668), solidus z lat 661-663, z mennicy w Konstantynopolu. Na awersie Constans i Constantinus IV; na rewersie Heraclius,i Tiberius.

59. Constans II, semis z mennicy w Konstantynopolu, 2,18 g.

60. Constans II, tremis z mennicy w Konstantynopolu, 1,48 g.

61. Mezezius (668-669), solidus z mennicy w Syrakuzach, 3,96 g, 50 000 $.

62. Konstantinus IV (668-685), solidus z lat 674-681, z mennicy w Konstantynopolu. Na rewersie Heraclius i Tiberius, 325 $.

63. Konstantinus IV, tremis z mennicy w Konstantynopolu.

64. Iustinianus II (685-695), solidus z lat  692-695, z mennicy w Konstantynopolu.

65. Leontius II (695-698), solidus z lat  692-695, z mennicy w Konstantynopolu.

66. Tiberius III (698-705), solidus z mennicy w Konstantynopolu.

67. Tiberius III, semis z mennicy w Konstantynopolu.

68. Iustinianus II (705-711) solidus z roku 705, z mennicy w Konstantynopolu.

69. Iustinianus II, tremis z mennicy w Konstantynopolu.

70. Philippicus Bardanes (711-713), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 1 750 $.

71. Anastasius II (713-716), solidus z mennicy w Konstantynopolu.

72. Theodosius III (716-717), solidus z mennicy w Konstantynopolu.

73. Leo III (717-741), solidus z lat 737-741, z mennicy w Konstantynopolu, 680 $.

74. Artavasdes (741-743), solidus, 4.44 g, 20 000 $.

75. Constantinus V (741-775), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,47 g, 650 €.

76. Constantinus V, semis z mennicy w Syrakuzach, 1,93 g, 900 CHF.

77. Leo IV (775-780), solidus z lat 776-778, 4,36 g), 1 900 $.

78. Constantinus VI (780-797), solidus z lat 790-792, z mennicy w Konstantynopolu; z galerią postaci, na awersie Constantinus VI i Irene, na rewersie – Leo III, Constantinus V i Leo IV.

79. Irene (797-802), solidus z mennicy w Konstantynopolu, z jednakowym awersem i rewersem.

80. Nikeforos I (802-811), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,46 g, 3 750 $.

81. Leo V (813-820), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 900 $.

82. Michailos II (820-829), solidus z mennicy w Syrakuzach, 350 $.

83. Theophilos (829-842), solidus z lat 829-830 z mennicy w Konstantynopolu.

84. Michailos III (842-867), solidus z mennicy w Konstantynopolu.

85. Basilios I (867-886), solidus z lat 868-879, z mennicy w Konstantynopolu.

86. Leo VI (886-912), solidus z lat 908-912, z mennicy w Konstantynopolu, 4,35 g, 3 400 $.

87. Leo VI, solidus z lat 886-908, z mennicy w Konstantynopolu 4.36 g, 12 500 $.

88. Alexander (912-913), solidus, 36 000 CHF.

89. Konstantios VII (913-959), solidus z lat 921-931, z mennicy w Konstantynopolu, 340 $.

90. Konstantinos VII, solidus, styczeń-kwiecień 945 r.

91. Konstantinos VII, solidus z lat 945-959, z mennicy w Konstantynopolu.

92. Romanos I (920-944), solidus z lat 921-931, z mennicy w Konstantynopolu, 4,34 g , 7 550 $.

93. Romanos II (959-963), solidus, 990 $.

94. Nikeforos II (963-969), histamenon nomisma.

95. Joan I Tzimiskes (969-976), solidus z mennicy w Konstantynopolu, 4,34 g, 3 200 CHF.

96. Basilios II (976-1025), histamenon nomisma z lat 977-989, z mennicy w Konstantynopolu.

97. Konstantinos VIII (1025-1028), histamenon, 4,40 g, 400 $.

98. Romanos III (1028-1034), histamenon.

99. Michailos IV (1034-1041), histamenon, 4,41 g, 1 200 CHF.

100. Michailos V (1041-1042), histamenon, 4,44 g, 39 000 $.

101. Konstantinos IX (1042-1055), histamenon, 4,40 g, 550 CHF.

102. Theodora (1055-1056), histamenon, 4,40 g, 1 050 $.

103. Michailos VI (1056-1057), histamenon.

104. Isakios I (1057-1059) , histamenon.

105. Konstantinos X (1059-1067), histamenon.

106. Eudokia (1067), histamenon.

107. Romanos IV (1067-1071), histamenon.

108. Michailos VII (1071-1078), histamenon.

109. Nikeforos III (1078-1081), histamenon elektronowy.

110. Aleksios I (1081-1118), hyperpyron z mennicy w Thessalonice.

111. Joan II Komnenos (1118-1143), hyperpyron z mennicy w Thessalonice.

112. Manuilos I Komnenos (1143-1180), hyperpyron z mennicy w Konstantynopolu.

113. Andronikos I Komnenos (1180-1185),hyperpyron.

114. Isakios II Komnenos (1185-1195), hyperpyron.

115. Aleksios III (1195-1203), hyperpyron, 3,52 g.

116. Jedna z ostatnich złotych monet bizantyńskich: hyperpyron Andronika II i Michała IX (1294-1320), z lat 1305-1325, mennica Konstantynopol.

Złoto spadkobierców Cesarstwa Zachodniego

            Po upadku Cesarstwa Zachodniego monety złote biją Ostrogoci, Swewowie, Wizygoci, Burgundowie i Frankowie z dynastii Merowingów, oraz Longobardowie i Anglowie.

            Emisje ostrogockie wiernie naśladują stemple solidów i tremisów (triensów) bizantyńskich. Wyjątkiem jest zachowana w jednym egzemplarzu moneta Teodoryka o wadze trzech solidów, z jego popiersiem na awersie i legendą REX THEODORICVS PIVS PRINC I S (Rex Theodoricus pius princeps invictus semper – król Teodoryk pobożny, zawsze niezwyciężony), oraz na rewersie z Wiktorią i legendą REX THEODORICVS VICTOR GENTIVM (Rex Theodoricus victor gentium – król Teodoryk zwycięzca nad obcymi narodami).

            Przypuszcza się, że wybito ją ok. 500 r., kiedy to Teodoryk po raz pierwszy przybył do Rzymu.

Tremisy ostrogockie z mennicy w Rzymie (z imionami Anastazjusza i Justyniana); po lewej Teodoryka (491-526), po prawej Atalaryka (526-534) lub Theodahata (534-536).

            Solidy Swewów naśladują monety Honoriusza z mennicy w Mediolanie. Natomiast na tremisach imię cesarza zastąpiono przez nazwę mennicy: LATINA EMERI MVNITA (Merida), MVNITA GALLICA PAX (Beja), MVNITA LAVRINTINA (Laborencio), LATINA MVNITA BENE (Benevento). itp.

U góry – tremis Swewów z lat 410-500, z niezidentyfikowanej mennicy, imitujący solid Walentyniana III; poniżej tremisy królestwa Swewów w Galicji z lat 558-585 z napisem LATINA EMERI MVNITA zamiast imienia cesarza.

            Do połowy VI w. solidy Wizygotów również naśladują monety bizantyńskie.

Tremisy wizygockie (z imieniem Justyniana); po lewej Amalaryka (507-531) lub Theudisa (531-548), po prawej Leowigilda (568-586) przed reformą.

            Reformy dokonał król Leowigild (568-586), wprowadzając na solidy i tremisy oryginalne wyobrażenia i legendy. Jeden typ monet przedstawia obustronnie popiersie króla, inny ma popiersie króla i krzyż na stopniach. Późniejsze tremisy noszą wyobrażenia głowy/popiersia i krzyża, lub dwóch popiersi rozdzielonych krzyżem. Na monetach widoczne są także monogramy mennic, a z czasem i ich nazwy.

Tremisy (triensy) wizygockie: 1-2. Leowigild (572-586). 3. Liuva (601-603). 4. Witteric (603-610). 5. Sisebut (612-621). 6. Suintila (621-631). 7. Sisenand (631-636). 8. Tulga (640-642). 9. Chindaswinth & Recceswinth (649-653). 10. Recceswinth (653-672). 11. Wamba (672-680). 12. Egica & Wittiza (694/95-702).          

Poza imieniem władcy, legendy zawierają określenia takie jak: PIVS, IVSTVS, VICTOR, FELIX, D[ominus] N[oster], I[n] D[ei] N[o]M[i]N[e], a także zupełnie wyjątkowe legendy typu: CVM D[e]O OPTINVIT SPALI, CORDOBA BIS OPTINVIT, CVM DEO ETALICA, itp. Wizygoci produkowali swoje monety w 79 mennicach.

            Burgundowie emitują solidy łudząco podobne do wzorów bizantyńskich oraz liczne tremisy, które od pierwowzorów bizantyńskich różnią się monogramami w polu stempla: GVB (Gundebaldus – 473-516), SGMND (Sigismundus – 516-524), MAR lub G (Gundemarus – 524-534).

Solidy burgundzkie: po lewej Gundobalda (473-516) z imieniem Anastazjusza; po prawej Sigismunda (516-524) z imieniem Justyna.

Tremisy burgundzkie:

1. Gundobaldus (491-516), ok. 510-516 z imieniem Anastazjusza i monogramem na rewersie, 1,48 g.

2. Sigismundus (516-524) z imieniem Justyna i gwiazdką na rewersie, 1,48 g.

3. Sigismundus z imieniem Anastazjusza i monogramem na rewersie.

4. Gundomarus II (524-534) z imieniem Justyna i monogramem, na rewersie 1,27 g.

            Pierwszym władcą Franków, z dynastii Merowingów, który emitował złote monety pod swoim imieniem był Theodebert (534-548), co wywołało oburzenie w Konstantynopolu. Opinię Bizantyńczyków przedstawił wysoki urzędnik cesarstwa, Prokopiusz z Cezarei, który pisał, że …królowie germańscy [po zajęciu Marsylii] bili monetę ze złota pochodzącego z kopalń w Galii, na której umieścili, nie jak zwykle, głowę cesarza Rzymian, lecz swoje własne wyobrażenie. Nawet król perski, który swobodnie rozporządza swoją monetą srebrną, nie ośmieliłby się umieścić swojego wyobrażenia na monetach złotych. Jest mu to zabronione, podobnie jak wszystkim innym królom barbarzyńskim. Rzecz przy tym znamienna, że ma on złota pod dostatkiem, lecz nie mógłby on zmusić do przyjmowania takiej monety ludów, z którymi jego poddani prowadzą handel, nawet jeśli te ludy byłyby poza cesarstwem rzymskim. Tego, czego nie śmieli uczynić Persowie, osiągnęli Frankowie.

            Solid Theodeberta przedstawia na awersie typowe wyobrażenie solidów bizantyńskich z legendą DN THEODEBERTVS VICTOR, na rewersie – Wiktoria z legendą VICTORIA AVCCCI, w polu oznaczenie mennicy: RE; pod Wiktorią – tradycyjne oznaczenie solida: CONOB.

Theodebert I, władca Austrazji i Neustrii (534-548) solid z mennicy w Reims; po prawej – tremis z inskrypcją: D N THEODEBERTVS VIC / VICTORI[A AV]GVSTORVN / COMOB.

            Childebert (511-558) emitował tremisy również ze swoim imieniem, a Chlotar (511-561) tylko z monogramem CS. Swoje imię na tremisach umieszczali też późniejsi władcy – Sigilbert I (561-578), Guntram (561-592), Teodoryk II (596-613) i Chlotar II (613-629). Również w VII w. bito nieliczne monety złote opatrzone imieniem króla. Wszystkie te emisje naśladują wyobrażenia monet bizantyńskich.

            Znane są również monety królewskie z imieniem mincerza i legendami IN PALACIO, IN SCOLA RE[gia], RACIO DOMINI, RACIO FISCI, itp., a także, od połowy VI w., monety z imieniem cesarza bizantyńskiego i mincerza, typu: DE OFICYNA MARET, DE OFFICINA LAVRENTI.

            Najczęściej jednak legendy podają imię mincerza z określeniem MONETARIVS lub FECIT i nazwę miejscowości, z określeniem jej „rangi” – CIVITATES, VICVS, CASTELLVM, VILLA.

            Znanych jest około 1600 takich mincerskich imion i 1200 nazw miejscowości. W VII w. pojawiają się tremisy z określeniem katedr biskupich i klasztorów: RATIO ECCLISIAE, S[an]C[t]I MARTINI / RACIO BASILICI (bazylika w Tours), AGAVNO MO[nasterio], IN HONORE S[an]C[t]I MAVRICI MARTI[ris], S[an]C[t]I DIONISII M[a]R[tiris], itp.

            Pod koniec VI w. wyobrażenia zaczerpnięte z monet cesarskich zostały zastąpione przez różnie komponowany krzyż. Później pojawiły się wyobrażenia zupełnie oryginalne: zwierzęta realne lub fantastyczne, sceny zwierzęce, przedstawienia będące obrazowymi nazwami miejscowości, itp.

Tremisy Merowingów:

1.  Childebert (511-558) – z imieniem Justyniana, 1.47 g.

2. [Mennica:] Meurthe-et-Moselle, Domgermain, ok 585-675, 1,30 g, Audericus monetarius.

3. Cabilonnum (Chalon-sur-Saône), ok. 620-640, 1,33 g, Mummolus monetarius.

4. Wico in Pontio (Quentovic), ok. 620-640, 1,25 g, Dutta monetarius.

5. Bourges (?), ok. 620-640, 1,37 g, Aminomdo (?) monetarius.

6. Prevunda Silva [Provins (Seine-et-Marne)], ok. 620-640, 1,27 g. Magnulfus monetarius.

7. Barelocum (Barlieu, Cher), ok. 620-640, 1,14 g, Maurinus monetarius.

8. Mennica nieokreślona z okolic Paryża, ok 600-675, 1,09 g.

            Monety Longobardów początkowo naśladują  cesarskie tremisy Justyna II, Mauritiusa Tiberiusa i Herakliusza, nosząc tylko oznaczenie mennicy w postaci litery M (Mediolanum).

Tremis Longobardów z imieniem Mauritiusa Tiberiusa.

            Pierwszym władcą longobardzkim, który umieścił na tremisie swoje imię był Kunipert (680-701). Wiktoria na rewersie została zamieniona na Archanioła Michała, patrona królestwa. Podkreśla to legenda S[an]C[tu]S MIHAEL.

Tremisy longobardzkie: 1-2. Kuniperta (680-701). 3. Liutpranda (712-744). 4. Desideriusa (757-774).

            Kiedy ostatni król, Desiderius, został pokonany w 774 r. przez Karola, zwanego później Wielkim, Longobardowie bili monety do roku 878 tylko w Księstwie Benewentu.

Tremis księcia Sico (813-872), Księstwo Benewentu.

            Od czasów Karola Wielkiego zaczyna się w Europie zachodniej panowanie monety srebrnej – denara. Znane są tylko sporadyczne złote emisje, podejmowane przez jego następców i przeznaczone do handlu ze Wschodem. Natomiast w południowej Italii nigdy nie odstąpiono do bicia monet złotych, ale tam rozciągały się wpływy Wschodu.

Solidy Karola Wielkiego (768-814); po lewej – z mennicy w Dorestad: + CAROLVS REX ET LAN ET F [Carolus Rex (Romanorum) et Langobardorum et Francorum – Karol król (Rzymian) i Longobardów i Franków] / + VICO DVRISTAT (vico Duristat – miejscowość Dorestat) [źródło fotografii: The British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection]; po prawej z mennicy w Arelate (Arles): + D N KARLVS IMP AVG REX FR (dominus noster Karolus imperator augustus rex Francorum – pan nasz Karol, august imperator, król Franków) / + ARELATO (Arelato = Arles) [Heritage Route: http://www.heritage-route.eu/].

Solidy Ludwika Świętego (814-840) z mennicy w Akwizgranie: D N HLVDOVVICVS IMP AVG (dominus noster Hludowicus imperator augustus) / MVNVS DIVINVM (munus Divinum – dar boski / Boże zadanie, rola, powołanie, misja – czyli tzw. „palec Boży”); po prawej na dole – najprawdopodobniej fryzyjskie naśladownictwo z nieokreślonej mennicy. [źródło fotografii: 1. Rory Naismith: https://twitter.com/rory_naismith/ 2.-3. Bibliothèque nationale de France: https://gallica.bnf.fr/accueil/fr/content/ 4. Coin Community Family: https://www.coincommunity.com/] 

            Główną przyczyną zaprzestania produkcji monet ze złota stał się brak tego kruszcu, którym królowie nowych państw, powstałych na gruzach Cesarstwa Zachodniego płacili od lat kupcom z Konstantynopola za nowe technologie, broń, przychylność i przedmioty zbytku. Zresztą już od IV w. centrum handlu światowego przeniosło się do Azji, przez Europę bowiem przetaczały się w tym czasie hordy dzikich ludów, które z zapałem ustalały na nowo porządek świata.

Cesarstwo Wschodnie było oazą spokoju, dobrobytu i jedynym miejscem do robienia interesów; zarówno z Zachodem, jak i z jeszcze odleglejszym wschodem – z Persją, Chinami i Indiami. Ustanowiony przez Konstantyna Wielkiego solidus był w Bizancjum wizytówką tego sielskiego status quo, zachowując aż do X w. normę ustaloną w wieku IV.

Ale tymczasem na arenie dziejów pojawiła się nowa religia i nowe imperium światowe, które wkrótce przejęło bizantyńskie i perskie złoto oraz kierownictwo w światowym handlu. W 2. połowie VII w. założyciele dynastii Umajjadów utworzyli solida (dinara) arabskiego, o takiej samej wadze (a początkowo również o takim samym wyglądzie) jak bizantyński wzorzec. 

Solidy kalifów z dynastii Umajjadów:

1. Mu’awija I (Mu’awija ibn Abi Sufjan) – założyciel dynastii Umajjadów, kalif w latach 661-680; dinar naśladujący solida Herakliusza (610-641) i jego syna Konstantyna, emitowanego w latach 613-629. Na awersie krzyże zwieńczające korony władców zostały zastąpione kulkami; na rewersie – zamiast krzyża na stopniach jest pozioma belka zakończona kulami.

2. Jazid I (680–683), Mu’awija II (683–684) lub Abd al-Malik ibn Marwān, (685-705), solidus (dinar) z mennicy w Syrii lub w Egipcie; 4,41 g.

3. Dinar z niezidentyfikowanej mennicy w Afryce, ok. 695-715 r. Legendy, to zapisane po łacinie muzułmańskie wyznanie wiary (nie w pełni kanoniczna Szahada). Av.: [NON] EST D[eu]S NISI IPSE SO[lus cui socius non est]; Rv.: DE[us] D[omnius] NO[ster] CIAS MA[gnus ET[emus] OMNIA N[ocens]; 4,26 g.

4. Dinar z niezidentyfikowanej mennicy w Afryce, ok. 695-710 r. Av.: [Non est Deus ni]SI IPSЄ SOLOL CIS ЄT (Non est Deus nisi ipse solus cui socius non est). Rv.: d' Є SNCIPIAS MN ЄT OMNNA N (Deus dominus noster sapiens magnus eternus omnia noscens); Ø 16 mm, 4,35 g.

5.  ʿAbd al-Malik ibn Marwān, (685-705), solidus (dinar). Na rewersie Szahada już po arabsku, 21 mm, 4,25 g.

6. ʿAbd al-Malik ibn Marwān, (685-705), solidus (dinar) z wyobrażeniem kalifa; emisja z [roku] AH 75 (AD 694/5), mennica Damaszek. 

Av.: بسم الله لا اله إلا الله وحده محمد رسول الله (bism Allah la ilah illa Allah wahdah Muhammad rasul Allah); Rv.: بسم الله ضرب هذا الدينار في سنة خمس (ه) و سبعين (bism Allah duriba hadha'l-dinar sana khamas wa-sab`in); 4,46 g [źródło: http://numismatics.org/collection/1970.63.1].

Dinary kalifów z dynastii Umajjadów:

1. Abū l-Walīd ʿAbd al-Malik ibn Marwān (AH 65-86 / AD 685-705), dinar z [roku]  AH 86 (AD 705), mennica Damaszek, 4,30 g.

2. Al-Walid I (AH 86-96 / AD 705-715), dinar z [roku] AH 92 (AD 711) z mennicy w Hidżazie, 4,27 g.

3. Sulaimān ibn ʿAbd al-Malik (AH 96-99 / AD 715-717), dinar z [roku] AH 98 (AD 716), 4,22 g.

4. ʿUmar ibn ʿAbd al-ʿAzīz (Umar II) (AH 99-101 / AD 717-720), dinar z [roku] AH 101 (AD 719/720) bez oznaczenia mennicy, 4,24 g.

5. Jazid ibn ʿAbd al-Malik (Yazid II) lub Hischām ibn ʿAbd al-Malik (AH 101-105 / AD 720-724 lub AH 105-125 / 724-743), dinar z [roku] AH 105 (AD 724) bez oznaczenia mennicy, 4,27 g.

Dinary kalifów z dynastii Abbasydów:

6. As-Saffah (Abu l-Abbas as-Saffah) (AH 132-136 / AD 749-754), dinar z [roku] AH 133 (AD 750-51) bez oznaczenia mennicy, 4,24 g.

7. Abu Dżafar al-Mansur (Abū Dschaʿfar al-Mansūr) (AH 136-158 / AD 754-775), dinar z [roku] AH 143 (AD 760/761), 4,24 g.

8. Al-Mahdi (AH 158-169 / AD 775-785), dinar z [roku] AH 169, 4,23 g.

9. Harun ar-Raszid (AH 170-193 / AD 786-809), dinar z [roku] AH 170 (AD 786/787) mennica w Egipcie, 4,16 g.

10. Al-Amin (Abū Mūsā Muhammad ibn Hārūn al-Amīn) (AH 193-198 / AD 809-813), dinar z [roku] AH 170 (AD 786/787) mennica w Egipcie, 4,23 g.

11. Al-Mamun (Abū l-ʿAbbās ʿAbdallāh al-Ma'mūn ibn Hārūn ar-Raschīd) (AH 194-218 / AD 810-833), dinar z [roku] AH 198 (813-814), mennica w Iraku, 4,22 g.

12. Al-Mutasim (Abū Ishāq Muhammad ibn Hārūn ar-Rašīd) (AH 218-227 / AD 833-842), dinar z [roku] AH 225 (AD 839/840), mennica w Egipcie, 4,19 g.

13. Al-Wasik [al-Wāthiq (Abū Dschaʿfar Hārūn ibn al-Muʿtasim)] (AH 227-232 / AD 842-847), dinar z [roku] AH 227, mennica w Egipcie, 4,17 g.

14. Al-Mutawakkil (Abu l-Fadl Dschaʿfar ibn Muhammad) (AH 232-247 / AD 847-861), dinar z [roku] AH 241, mennica w Egipcie, 4,24 g.

15.Al-Muktafi (al-Mu'ktafi billah) (AH 289-295 / AD 902-908), dinar z [roku] AH 291 (AD 903/904), mennica w Egipcie, 4,09 g.

16. Al-Muqtadir (Abu´l-Fadl Ja´far al-Muqtadir billah) (AH 295-320 / AD 908-932), dinar z [roku] AH 301 (AD 913/914), mennica w Egipcie, 3,82 g.

           Wyznawcy islamu emitowali złote dinary przez całe średniowiecze:

Średniowieczne monety świata islamu:

1. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al-Muktafi (902-908), dinar z [roku] AH 292, mennica Madinat al-Salam (Bagdad), 4,11 g.

2. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al-Muqtadir (908-932), dinar z [roku] AH 298, mennica Madinat al-Salam (Bagdad).

3. Kalifat Umajjadów w Kordobie, Abd ar-Rahman III (Abd ar-Rahman III an-Nasir, Abd ar-Rahman ibn Muhammad) (929-961), dinar, 4,23 g.

4. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Ar-Radi (934-940), dinar z [roku] AH 323, mennica Tustar min al-Ahwaz, (Ahwaz, w południowo-zachodnim Iranie), 6,37 g.

5. Samanidzi, Nuh Ibn Nasr (943-954) dinar z [roku] AH 339 z mennicy Niszapur, 4,37 g.

6. Samanidzi, Mansur Ibn Nuh (961-976) dinar z [roku] AH 359 z mennicy Niszapur., 6,16 g.

7. Mahmud z Ghazny (Mahmūd Ghaznawī) – sułtan z dynastii Ghaznawidów (998-1030), dinar z [roku] AH 413 (AD 1016), mennica Niszapur, Ø 25 mm, 4,50 g.

8. Kalifat Fatymidów w Kairze, Az-Zahir (1021-1036), dinar, Ø 22 mm, 4,21 g.

9. Kalifat Fatymidów w Kairze, Al-Mustansir (Ma'add al-Mustansir bi-Allah) (1036-1094), dinar z mennicy w Trypolisie, z [roku] AH 445, 2,51 g.

10. Almorawidzi, Taszfinidzi, Jusuf ibn Taszfin (1087-1106), dinar z [roku] AH 488, z mennicy Aghmat (Maroko), 4,20 g.

11. Kalifat Almohadów, Abd al-Mumin (Abd al-Mumin ibn Ali al-Kumi) (1145-1163), pół dinara bez określenia daty, mennica Fez (Maroko), 2,26 g.

12. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, An-Nasir (An-Nāṣir li-Dīn Allāh) (AD 1180-1225 / AH 575-622), dinar z [roku] AH 616 (AD 1219/20), mennica Madinat al-Salam (Bagdad), Ø 24 mm, 3,56 g.

13. Sułtanat Ajjubidów, Al-Adil (al-Malik al-Adil Sajf ad-Din Abu Bakr Muhammad ibn Ajjub), dinar z [roku] AH 596, z mennicy al-Iskandariya (Aleksandria), 3,49 g.

14. Kalifat Fatymidów w Kairze, Al-Adid (Al-´Adid li-din Allah) (AD 1160-1171 / AH 555-567), dinar z [roku] AH 564 (AD 1168), mennica Al-Iskandariya (Aleksandria) Ø 20 mm, dinar, 3,47 g.

15. Sułtanat Ajjubidów, Al-Kamil (al-Malik al-Kamil Nasir ad-Din Abu al-Ma'ali Muhammad) (1218-1238), dinar z [roku] AH 626, z mennicy al-Qahira (Kair), 5,03 g.

16. Sułtanat Rumu, Kajhisrew II (1237-1246), dinar z [roku] AH 635 z mennicy Konya, 4,39 g.

17. Abbasydzi, Kalifowie Bagdadu, Al-Must'asim – ostatni kalif z dynastii Abbasydów (AD 1242-1258 / AH 640-656), dinar z [roku] AH 643, mennica Madinat al-Salam (Bagdad), Ø 28 mm, 10,49 g.

18. Sułtanat Rumu, Kajkawus II (1246-1260), dinar z [roku] AH 644 z mennicy Konya, 4,54 g.

19. Sułtanat Rumu, Kajkawus II (1246-1260), Kilidż Arslan IV (1248-1265 ) i Kajkubad II (1249-1257), dinar z [roku] AH 648 z mennicy Konya, 4,50 g.

20. Kalifat Almohadów, Umar al-Murtada (Abu Hafs 'Umar b. Ishaq) (1248-1266), dinar bez określenia daty i mennicy (Maroko), 4,63 g.

21. Sułtanat Mameluków, Bahryci, Kutuz (al-Malik al-Muzaffar Sajf ad-Din Kutuz al-Mu’izzi) (1259-1260), dinar, data i mennica nieczytelne, 4,12 g.

22. Sułtanat Delhijski, Ghijas ud-din Balban (Ghiyath Al-Din Balban) (1266-1287), (dinar) tanka z [roku] AH 674, z mennicy Delhi, 10,95 g.

23. Sułtanat Mameluków, Bahryci, Kalawun (Al-Malik al-Mansur Sajf ad-Din Kalawun al-Alfi as-Salihi an-Nadżmi al-Ala’i) (1279-1290), dinar z mennicy al-Qahira (Kair), data niewidoczna, 4,79 g.

24. Sułtanat Delhijski, Tughlakowie, Muhammad ibn Tughlak (1325-1351), (dinar) tanka z [roku] AH 725, z mennicy Satgaon w Bengalu, 11,02 g.

25. Abdalwadydzi, Zajjanidzi, Abu Zajjan II (1394-1399), dinar z mennicy Tilimsan (Tlemcen; Algieria), 4,42 g.

26. Sułtanat Marynidów (Merynidów), Abu Inan Faris ibn Ali (1350-1358), dinar bez daty z mennicy Fez (Maroko), 4,34 g.

27. Sułtanat Mameluków, Burdżyci, Barkuk (Al-Malik az-Zahir Sajf ad-Din Barkuk Ibn Anas al-Usmani al-Jalbughawi) (1390-1399), dinar z [roku] AH 794, z mennicy al-Qahira (Kair), 6,74 g.

28. Sułtanat Dżaunpurski (Jaunpur, północne Indie), Husain Shah (AH 863-884 / 1458-1479 AD), (dinar) tanka, 11,47 g.

29. Emirowie Grenady z dynastii Nasrydów, Ali ibn Sa'd (Abū l-Ḥasan ʿAlī b. Saʿd) (1464-1485), dinar, mennica Madinat Gharnata (Granada), bez daty, Ø 31 mm, 4,63 g.

30. Imperium Osmańskie, Mehmed II Zdobywca (1451-1481)  (dinar) sułtani / sultani / ałtyn z [roku] AH 883, mennica Konstantynopol, 3,53 g.

31. Sułtanat Bengalski, Ala-ud-Din Husain Shah (AH 899-925 / AD 1493-1519), (dinar) tanka, mennica Husainabad, Ø 18 mm, 10,7 g.

32. Imperium Osmańskie, Sulejman Wspaniały (1520-1566) (dinar) sułtani / sultani / ałtyn z roku 1520 (926 AH) mennica Aleppo, 3,45 g.

 Najwcześniejsze złoto średniowiecznego Zachodu

            Wraz z podbojami arabskimi, dinar – nowa moneta światowa rozprzestrzeniła się w całym basenie Morza Śródziemnego i dotarła do podbitego przez Arabów Półwyspu Iberyjskiego.

Almorawidzi:

1. Abu Bakr ibn Umar (1056-1087), dinar z [roku] AH 472, z mennicy Sijilmasa (Sigilmesa, Maroko), 4,23 g.

2. Ali ibn Jusuf ('Ali bin Yusuf; Ali ibn Jusuf ibn Taszfin) (1106-1142), dinar z [roku] AH 500, z mennicy Aghmat (Maroko), 4,16 g.

3. Ali ibn Jusuf, dinar z [roku] AH 505, z mennicy Mursiya (Murcia, Hiszpania), 3,94 g.

4. Ali ibn Jusuf, dinar z [roku] AH 518, z mennicy Ishbiliya (Sevilla/Sewilla, Hiszpania), 3,98 g.

5. Taszfin ibn Ali (1143-1145), dinar z [roku] AH 538, z mennicy Madinat Fas (Fez, Maroko), 4,11 g.

6. Taszfin ibn Ali, dinar z [roku] AH 539, z mennicy Ishbiliya, 4,10 g.

Królestwo Murcji (Taifa de Murcia – na wschodzie dzisiejszej Hiszpanii):

7. Muhammad ibn Sa'd (1146-1172), dinar z [roku] AH 543, mennica Mursiya, 3,95 g.

8. Muhammad ibn Sa'd, dinar z [roku] AH 545, mennica Valencia (Walencja, Hiszpania), 3,89 g.

9. Muhammad ibn Sa'd, dinar z [roku] AH 547, mennica Mursiya, 3,91 g.

10. Almorawidzi, nieokreślony dinar z Hiszpanii lub płn. Afryki, 4,09 g.

Pod koniec XII w. chrześcijańskie państwa Kastylii i Leónu, a potem Portugalia wyparły muzułmanów i przystąpiły do produkcji własnych dinarów, nazywanych tu dinar almoravide [dinar Almorawidów (po arabsku: al-Murabitun) dynastii rządzącej królestwem Murcji] albo krócej: maravedí, morabitino lub morabetino. 

Monety te wzorowane były ściśle na muzułmańskich, a o ich przynależności do władców chrześcijańskich świadczył krzyż i skrócone imię króla, umieszczone wśród wypełniających całe pole stempla arabskich liter:

            Takie dinary produkowane były przez pół wieku z taniego złota afrykańskiego i wyparły z Półwyspu oryginalne monety muzułmańskie. 

Alfonso VIII, król Kastylii i Leónu (1158-1214)

1. Morabetino (maravedí/dinar) z lat 1184-1191, mennica Medina Toledo. Na awersie krzyż i ALF[onsus], 3,80 g.

2. Morabetino (maravedí/dinar) z roku 1222 ery hiszpańskiej (Aera Hispanica); pierwszy rok tej ery to 38 rok przed narodzeniem Chrystusa;, mennica Medina Toledo. Na awersie krzyż i ALF[onsus], 3,83 g.

3. Morabetino (maravedí/dinar) z roku 1225 ery hiszpańskiej (AD 1187), mennica Medina Toledo. Na awersie krzyż i ALF[onsus], 3,803 g.

4. Morabetino (maravedí/dinar) z roku 1236 ery hiszpańskiej (AD 1198), mennica Medina Toledo. Na awersie krzyż i XIF zamiast ALF[onsus], 3,79 g.

           Dinary Leónu i Portugalii miały już pełne stemple łacińskie:

1. Fernando II, król Leónu i Galicji (1157-1188), dinar (maravedí / morabetino), Av.: FERDINANDVS DEI GRACIA REX (Ferdynand z Bożej łaski król); Rv.: IN N[omin]E PATRIS [e]T F[i]LI[s] [e]T SP[iritu]S S[an]C[t]I[s] – czyli: w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego; 3,75 g.

2. Alfonso IX król Leónu i Galicji (1188-1230), morabetino, Av.: ALFONSVS DEI GRACIA REX; Rv.: IN NE PATRIS I FLI I SPS SCI; 3,82 g. 

1. Sancho I, król Portugalii (1185-1211), morabitino (180 dinheiros), Av.: SANCIVS REX PORTVGALI; Rv.: IN NE PTRIS I FILII SPS SCIA, ⌀ 28 mm, 4,0 g.
2. Alfonso II (1211-1223), morabitino, Av.: MONETA DOMINI ALFONSI (Moneta pana Alfonsa); Rv.: REGIS PORTVGALENSIVM; ⌀ 24 mm, 3,62 g.

3. Sancho II (1223-1247), morabitino, Av.: MONETA DOMINI SANCII; Rv.: REGIS POTVGALENSVM; ⌀ 23 mm, 3,3 g.

4. Afonso III (1247-1279), morabitino, Av.: ALFOHSVS REX PORTVGALEN; Rv.: IH HE PATRIS L FILII L SPS SCI AM, ⌀ 26,5 mm, 3,8 g.

            W XIII-XIV w. w królestwie Kastylii i Leónu nastąpił gwałtowny rozwój złotego mennictwa. Powstało całe mnóstwo złotych monet, które były tu głównym środkiem płatniczym, o różnych nazwach, wartościach i skomplikowanych przelicznikach.

            Miarą wartości były dobla i maravedí o różnej wartości i wadze. Tak na przykład Alfonso X (1252-1284) emitował dobla o zawartości 3,118 g złota, a Alfonso XI (1312-1350) produkował dobla de 35 maravedis i dobla de 20 maravedis, zaś Pedro I (1350-1369) – dobla de 15, 20, 35 i 40 maravedis. Przeliczanie jednych jednostek na drugie wymagało już matematyki wyższej.

1. Alfonso X, król Kastylii i Leónu (1252-1284), dobla, mennica Burgos, 4,35 g.

2. Alfonso XI, król Kastylii i Leónu (1312-1350), dobla de 35 maravedís, Sevilla, 4,48 g.

3. Pedro I, król Kastylii i Leónu (1350-1368), dobla de 15 maravedís, 1,93 g.

4. Pedro I, dobla de 20 maravedís, 2,55 g.
5. Pedro I, dobla de 35 maravedís, Av.: PETRUS DEI GRATIA REX CASTELLE; Rv.: PETRUS DEI GRATIA REX LEGIONIS; 4,52 g.
6. Pedro I, dobla de 35 maravedís, Sevilla, 4,54 g.
7. Pedro I, dobla de 40 maravedís, Sevilla, 5,02 g.

           Pedro I wyemitował też monstrualną monetę-donatywę o wartości 10 dobla (dobla de 10 doblas). Ze znanych egzemplarzy – jeden znajduje się dziś w hiszpańskim Museo Arqueológico Nacional (45,02 g), a drugi w Banco de España (31,7 g). 

Pedro I, król Kastylii i Leónu (1334-1369), Dobla de oro de diez doblas, 1360 r., mennica w Sewilli; na awersie: DOMINUS MICHI ADIUTOR ET EGO DISPICIAM INIMICOS MEOS E. Psalm 118,7: Dominus mihi adiutor: et ego despiciam inimicos meos – moim pomocnikiem jest Pan, więc będę patrzeć z góry na moich wrogów. Na rewersie: PETRUS DEI GRACIA REX CASTELLE ET LEGIONIS – Piotr z Bożej łaski król Kastylii i Leónu i: MCCCLXXXXLIII – czyli 1398 r. ery hiszpańskiej (Aera Hispanica); waga monety: 45,02 g. [źródło fotografii: Google Arts & Culture: https://artsandculture.google.com/]

            Ogłoszona w 1095 r. Pierwsza Krucjata zakończyła się zdobyciem Jerozolimy w roku 1099. W Palestynie, Syrii, i innych ziemiach opanowanych przez Krzyżowców, również przystąpiono do emisji naśladownictw dinara, zwanych tu saracenami lub bezantami (bezant sarrasin), z pełnymi wersetami z Koranu i imionami kalifów. Właśnie ze względu na cytaty z Koranu, saraceny zostały wyklęte przez papieża Innocentego IV.

Królestwo Jerozolimy.
1. Baldwin I (1100-1118) lub Baldwin II (1118-1131), bezant, mennica Jerozolima, naśladownictwo dinara fatymidzkiego z pseudo-kuficką legendą.
2. Baldwin I lub Baldwin II, bezant, mennica Akra.
3. Baldwin III (1143-1163), bezant, ok. 1150 r., mennica Jerozolima, naśladownictwo dinara fatymidzkiego, ⌀ 21,6 mm, 3,95 g.
4. Anonimowy bezant przed 1159 r., mennica Akra, ⌀ 22 mm, 3,57 g.
5. Baldwin III, bezant, 3,76 g.
6. Baldwin III, bezant, ok. 1150 r., mennica Akra, ⌀ 22 mm, 3,65 g.
7. Anonimowy bezant bez oznaczenia mennicy i daty, naśladownictwo dinara ajjubidzkiego kalifa al-'Amira, ⌀ 22 mm, 3,78 g.
8. Anonimowy bezant z lat 1187-1260, mennica Akra, naśladownictwo dinara ajjubidzkiego kalifa al-'Amira, ⌀ 23,5 mm.

            Potem na emitowanych tu dinarach zaczęły się pojawiać symbole chrześcijańskie (bezant staurat) i pojedyncze litery łacińskie (bezant tripolaz).

Królestwo Jerozolimy, bezant staurat z lat 1250-1261, mennica Akra.

Hrabstwo Trypolisu, Bohemund IV i następcy (1187-1287), bezant tripolaz, naśladownictwo dinara ajjubidzkiego kalifa al-Mustansira; na awersie litera T (Tripolis), na rewersie B (Bohemund), mennica w Trypolisie.

            W Syrii emitowano też bezanty z pełnymi legendami łacińskimi (Agnus Dei bezant):

Bezanty z Barankiem Bożym, Syria, 1267 r. Av.: +AGnVS DЄI QVI TOLLIT / +PЄCCATA mVnDI – słowa modlitwy: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis est. – Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami. Rv.: +XPISTVS VINCIT XPISTVS RЄGn[at] / +XPISTVS ImPЄRAT – Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat! – Chrystus zwycięża, Chrystus panuje, Chrystus rządzi. Jest to cytat z laud wielkanocnych, używanych w liturgii od X w. Obie inskrypcje często umieszczano później na reprezentacyjnych monetach europejskich.

[Moneta po lewej: Ø 20,7 mm, waga 3,4 g; źródło: American Numismatic Society: http://numismatics.org/; po prawej: waga 3,47;  źródło: The British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection]

Tari

            Szczególnym miejscem kontaktów arabsko-europejskich była południowa Italia, gdzie ścierały się wpływy Cesarstwa Wschodniego, arabskiej dynastii Fatymidów z Egiptu i „łacinników” z północy. Tu obiegały bizantyńskie tremisy, złote monety Longobardów i monety egipskich Fatymidów o wartości czwartej części dinara – tarì. 

           Termin pochodzi najprawdopodobniej od arabskiego طري (tarī), czyli świeży [świeżo, dopiero co wybity], po łacinie: tarenus. Inne nazwy to taro, tarino, trapesso i trappeso. Tarì o zawartości 16​⅓ karata złota, ważące najczęściej poniżej 1 g, były wybijane z afrykańskiego złota, pozyskiwanego tanio w okolicach Misraty i Tunisu.

Kalifat Fatymidzki:

1. Isma’il al-Mansur bi-Allah (946-953), tari / ¼ dinara z [roku] AH 338, z mennicy al-Mansuriya (Mansouria, Tunezja), 1,04 g.

2. Ma’add al-Mu’izz li-Din Allah (953-975), tari / ¼ dinara z [roku] AH 363, z mennicy Palermo, Sycylia, 1,04 g.

3. Ali az-Zahir (1021-1036), tari / ¼ dinara z [roku] AH 422, z mennicy Palermo, 0,96 g.

4. Ma'add al-Mustansir bi-Allah (1036-1094) , tari / ¼ dinara, data i mennica niewidoczne, 0,89 g.

5. Ma'add al-Mustansir bi-Allah, tari / ¼ dinara z [roku] AH 429, z mennicy Palermo, 0,94 g.

6. Ahmad al-Musta’li bi-Allah (1094-1101), tari / ¼ dinara z mennicy Akka, 0,82 g.

           Kiedy więc pod koniec XI w. ziemie te podbili Normanowie, zastali tu dogodne warunki do produkcji monety złotej pod własnym stemplem. Pierwsze normańskie tari noszą na rewersie grecką literę T (tau), zaś na awersie tradycyjne muzułmańskie wezwanie do Boga. Monety te bite są ze stopu, składającego się (teoretycznie) z 5 części złota, 5 części srebra i 2 części innego, taniego metalu (miedzi).

Hrabiowie Sycylii:

1-2. Roger I (1072-1101), tarì d'oro z mennicy na Sycylii (Mesyna lub Palermo); 1,17 g i 0,99 g.

3-4. Roger II (1105-1130), tarì d'oro z mennicy w Mesynie, 0,96 g i 1,32 g.

            Roger II został w roku 1130 pierwszym królem Sycylii. Władca ten, który miał duży udział w przekazaniu arabskiej kultury Europie, bije dalej swoje tarì o identycznej wadze i wymiarach. Na rewersie umieszcza teraz krzyż łaciński i monogram Ι[ΗCOY]C X[PICTO]C (Ἰησοῦς Χριστὸς – Iēsoûs Christós) NIKA[TOP] (Νικάτωρ – Nikator) – Jezus Chrystus Zwycięzca, motyw zaczerpnięty z brązowych monet bizantyńskich, wyemitowanych czterdzieści lat wcześniej za czasów Aleksego Komnena:

Follisy Aleksiosa I (1081-1118), emitowane w latach 1081-1087 z mennicy w Tessalonice; na awersie: CЄP CVN [XEΡ XςN] / ЄPΓЄI BA / CIΛЄI AΛ / ЄΞIω; na rewersie: IC / XC / NI /  KA. 1. Ø 24,4 mm, 3,92 g; 2. Ø 26 mm, 5,31 g; 3. Ø 26 mm, 4, 99 g; 4. Ø 26 mm, 5,38 g; 5. Ø 28 mm, 7,89 g; 6. Ø 22 mm, 2,97 g.

           Na schrystianizowanych w powyższy sposób monetach tarì, Roger II nadal jednak umieszcza początkowo arabski tekst, wyszczególniający przymioty króla: Wspaniały i Jedyny Wybrany przez Boga; potem pochwały te zastępuje ornament. Legenda w otoku podaje nazwę mennicy po arabsku: Mâdina Siquillyya (Medina Sycylii – Palermo).

Królestwo Sycylii, Roger II (1130-1154), tarì d'oro z mennicy w Palermo; 0,58 g; 1,15 g; 1,73 g; 1,03 g.

            Późniejsi królowie sycylijscy czasem zastępowali arabską legendę na awersie literopodobnym ornamentem, czasem znów powracali do czytelnych arabskich legend. William I (1154-1166) emitował tarì w Mesynie i w Amalfi w południowej Italii. Ostatni król normański Tancred (1189-1194) bił tarì na Sycylii oraz w Amalfi i Salerno.

Królestwo Sycylii

1-2. Wilhelm I (1154-1166), tarì d'oro z mennicy w Mesynie; 1,70 g i 0,79 g.

3-4. Wilhelm I, tarì d'oro z roku 1154 (AH 549), z mennicy w Mesynie; 0,78 g i 1,28 g.

5-6. Wilhelm II (1166-1189), tarì d'oro z mennicy w Palermo lub Mesynie; 1,46 g i 1,09 g.

7-8. Tankred (1189-1194), tarì d'oro z mennicy w Mesynie, 1,72 g.

            Kiedy w roku 1194, Hohenstaufowie przejęli tron sycylijski, kontynuowali emisję tarì z przemieszanymi arabsko-bizantyńskimi elementami stempla. Emitowane są również wielokrotności tarì (multiplo di tarì d'oro) o wadze dochodzącej nawet do ponad 10 g. Fryderyk II, po koronacji w roku 1220 na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wprowadził na swoje monety wyobrażenie orła i łacińską legendę F IMPERATOR.

1. Henryk VI, król Sycylii (1194-1197), cesarz rzymski (1191-1197), tarì d'oro z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 10 mm 1,78 g.

2. Henryk VI, tarì d'oro z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 8 mm 0,86 g.

3. Fryderyk II, król Sycylii (1198-1250), cesarz rzymski (1220-1250), tarì d'oro z lat 1209-1220, z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 8 mm 1,22 g.

4. Fryderyk II, tarì d'oro z lat 1209-1220, z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 8 mm 1,26 g.

5. Fryderyk II, multiplo di tarì d'oro z lat 1209-1220, z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 12 mm 3,75 g.

6. Fryderyk II, tarì d'oro z ok. 1220 r., z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 12 mm 1,05 g.

7. Fryderyk II, tarì d'oro z lat 1220-1250, z mennicy w Mesynie lub Brindisi; Ø 10 mm 1,28 g.

8. Fryderyk II, podwójne tarì d'oro z lat 1220-1250, z mennicy w Mesynie, Av.: F IMPERATOR; Rv.: IC XC NI KA; 2,12 g.

9. Fryderyk II, multiplo di tarì d'oro z lat 1220-1250, Av.: F IMPERATOR; Rv.: IC XC NI KA; 5,04 g.

10. Fryderyk II, multiplo di tarì d'oro z lat 1220-1250, Av.: F IMPERATOR; Rv.: IC XC NI KA; Ø 10 mm; 9,56 g.

11. Konrad I (1250-1254), tarì d'oro z mennicy w Mesynie. Av.: + R CONRADVS; Rv.: IC XC NI KA; Ø 10 mm; 1,43 g.

12. Konrad I, multiplo di tarì d'oro z mennicy w Mesynie. Av.: + R CONRADVS; Rv.: IC XC NI KA; 18 mm 7,68 g.

13. Konrad II (1254-1258), multiplo di tarì d'oro z mennicy w Mesynie. Av.: + R CONR SECVND; Rv.: IC XC NI KA; 2,75 g.

14. Manfred (1258-1266), multiplo di tarì d'oro z mennicy Manfredonia. Av.: + MAYNFRIDVS R; Rv.: IC XC NI KA; 4,18 g.

15. Manfred, multiplo di tarì d'oro z mennicy Manfredonia. Av.: + MAYNFRIDVS R; Rv.: IC XC NI KA; Ø 14 mm; 4,66 g.

16. Manfred, multiplo di tarì d'oro, 6,94 g.

17. Manfred, multiplo di tarì d'oro z mennicy w Mesynie. Av.: + MAYNFRIDVS R; Rv.: IC XC NI KA; Ø 14 mm; 12,36 g.

Augustalis

            Osiągnąwszy potężną pozycję na arenie międzynarodowej, postanowił Fryderyk II zaopatrzyć się w monetę, która najdobitniej świadczyłaby o jego randze. Około roku 1231 powstał cesarski augustalis – całkowicie nowa złota moneta o wadze 5,25 g i 20,5 karatowej próbie (87,3 % złota).

            Ta pierwsza średniowieczna złota moneta europejska, nawiązująca do wczesnych rzymskich aureusów i przypominająca kameę, swą wyjątkowość zawdzięcza pięknemu, klasycznemu, wypukle modelowanemu portretowi cesarza, który powtórzony został dopiero w XV i XVI w. w czasach Renesansu.

            Na awersie – popiersie cesarza z laurowym wieńcem na głowie, legenda: CESAR AVG[ustus] IMP[erator] ROM[anorum]. Rewers przedstawia cesarskiego orła, w legendzie otokowej: FRIDERICVS.

            Augustalisy i półaugustalisy bite w Mesynie i w Brindisi, nie były bynajmniej monetą regionalną, a ich wartość kruszcowa nawiązywała do systemu zarówno arabskiego, jak i bizantyńskiego. Jednak ich historia skończyła się wraz ze śmiercią cesarza, a produkcja trwała zbyt krótko, by augustalisy mogły odegrać większą rolę w handlu międzynarodowym.

            Następcy cesarza Fryderyka na tronie Królestwa Sycylii bili złote monety o podobnym standardzie, ale o innym wyglądzie. „Augustalis” Karola d’Anjou, króla Neapolu i Sycylii (1266-1285) przedstawiał na awersie ukoronowaną głowę, zaś na rewersie tarczę andegaweńską, były to monety „królewskie”, czyli regales, potocznie zwano je realami. 

Karol I d’Anjou (1266-1282/85), reale d`oro: z mennicy w Mesynie (1. 5,30 g; 3. 5,25 g; 4. 5,29 g); z mennicy w Barletcie (2. 5,29 g; 6. 5,30 g) i z mennicy w Brindisi (5. 5,23 g). Av.: +KAROL DЄI GRA; Rv.: +R ЄX SI CILI Є.

            Wkrótce przystąpiono do produkcji nowej monety – złotych salutów (saluto d'oro), zwanych również potocznie carlino. Awers przedstawia tarczę z herbem Andegawenów i Królestwa Jerozolimy, w otoku legenda: KAROL DEI GRA[tia] IER[usa]L[e]M [et] SICILIE REX. 

           Na rewersie scena Zwiastowania i pierwsze słowa Pozdrowienia Anielskiego:  AVE GRACIA PLENA DOMINVS TECVM – Anioł wszedł do Niej i rzekł: Ave, gratia plena, Dominus tecum – Bądź pozdrowiona (Mario), pełna łaski, Pan z Tobą, błogosławiona jesteś między niewiastami (Łk I, 28).

Karol d'Anjou (1266-1278), saluto d'oro (carlino) z mennicy w Neapolu. Av: + KAROL DЄI GRA IЄRL M SICILЄ RЄX (herby Jerozolimy i Francji). Rv: + AUЄ GRACIA PLЄNA DOMINUS TЄCUM.

            Jest to jedna z najpiękniejszych scen przedstawionych kiedykolwiek na monecie. Podobno król osobiście nadzorował wykonanie tego stempla i zalecił nawet wykonanie pewnych poprawek w jego rysunku. Szczególną cechą jest gałązka róży bez kolców (rosa sine spina), stojąca w dzbanie między Aniołem a Marią. Róża symbolizuje tu czystość intencji czyli dziewictwo Marii.

           Różą bez kolców (cierni) nazywano Matkę Jezusa, jako że jest wolna od grzechu pierworodnego; nie zaznała „kolca”. Określenie to znalazło wyraz w wielu tekstach. Poeta Adamus z opactwa św. Wiktora w Paryżu w XII w. pisał tak: Witaj Święta Matko Słowa, / Kwiecie z cierni, kolca zbyta. / Kwiecie z ciernia, Tobie chwała. / Myśmy ciernie, myśmy grzeszni, / Kolcem myśmy poranieni, / A Tyś kolca nie poznała. 

           Inny poeta dodawał: Ave rosa / sine spina, / peccatorum medicina – Chwała różo, kolców zbyta (Tyś) lekarstwem dla grzeszników. 

           Papież Innocenty III (1198-1216) zwracał się do Marii dość obcesowo: Prośże Stwórcę za mną, / Aby mnie oczyścił z grzechów / I piekło mnie nie wchłonęło. / Nuże, różo bez ciernia, / Lekarstwo  grzeszników. / Wstaw się za mną do Boga, / Aby mnie uwolnił od burzy / Świata tego, tak nieczystego.

(Esto custos cordis mei, / Signa me timore Dei; / Da peccata me vitare, / Da spem firmam, fidem rectam, / Charitatemque perfectam, / Da, da Virgo sinembonum, / Quod est super omne domum. / Eja rosa sine spina, / Peccatorum medicina, / Pro me Natum interpella, / Hujusmundi tam immundi, / Cujus fluctus furibundi... i tak dalej, i tym podobne...)

             Karol emitował również wielokrotności tarì o wadze prawie 5 g, z inicjałem K i legendą „Sługa Chrystusa” oraz Jego Imieniem, a także multiplo di tarì d'oro z rycerzem na awersie (con cavaliere) i tradycyjną już legendą „Jezus Chrystus Zwycięzca”. Bił także pojedyncze tarì o wadze poniżej 1 g z tarczą andegaweńską. Były to produkcje przeznaczone raczej do bieżącego handlu ze światem muzułmańskim.

1, Karol I d’Anjou (1266-1282), multiplo di tarì d'oro. Av.: K / ° SЄRVVS ° XR[IST]I ° – servus Christi – sługa Chrystusa; Rv.: ΙЄ[SVS] / X[RISTV]S; 4,73 g.

2. Karol I d’Anjou, multiplo di tarì d'oro. Av.: K / ° SЄRVVS °XR[IST]I °; Rv.: ΙЄ[SVS] / X[RISTV]S; 3,82 g.

3. Karol I d’Anjou, multiplo di tarì d'oro „con cavaliere” z mennicy Mesyna, 4,94 g.

4. Karol I d’Anjou, multiplo di tarì d'oro „con cavaliere” z mennicy Mesyna Av.: + K DЄI GRACIA; Rv.: + RЄX SICILIE /  IC XC NI KA, 4,46 g.

5. Karol I d’Anjou, multiplo di tarì d'oro „con cavaliere” z mennicy Mesyna. Av.: + K DЄI GRACIA; Rv.: + RЄX SICILIE /  IC XC NI KA, 4,77 g.

6. Karol I d’Anjou, multiplo di tarì d'oro „con cavaliere” z mennicy Mesyna, 3,35 g.

7. Karol I d’Anjou, tarì d'oro z mennicy Barletta. Av.: + KAROL RЄX; Rv.: + SIC IL; 0,90 g.

8. Karol I d’Anjou, tarì d'oro z mennicy Mesyna. Av.: + KAROL RЄX; Rv.: + SIC IL; 0,87 g.

9. Karol I d’Anjou, tarì d'oro z mennicy Mesyna. Av.: + KAROL RЄX; Rv.: + SIC IL; 0,90 g.

            Kiedy król Aragonii i Walencji Piotr III (1276-1285) po „nieszporach sycylijskich” i poślubieniu Konstancji, dziedziczki tronu, został również królem Sycylii, wybijał tam przepiękną złotą monetę, nawiązującą do augustalisa:

Królestwo Sycylii. Konstancja & Piotr III (I) Aragoński (Costanza di Svezia e Pietro d’Aragona) (1282-1285), pierreale z mennicy w Mesynie. Po jednej stronie orzeł i inskrypcje: w otoku zewnętrznym: +XPS. VINCIT. XPS. RЄGNAT. XPS. IMPAT; w otoku wewnętrznym: +COSTA. DЄI. GRA. ARAG. SICIL. RЄG – Costanza Dei gratia Aragonum et Sicilie regina – Konstancja z Bożej łaski królowa Aragonii i Sycylii. Po drugiej stronie herb Aragonii i odpowiednio inskrypcje: +SUMMA. POTENCIA. ЄST. IN DЄO. – summa potencia est in Deo – najwyższą moc ma Bóg. Sparafrazowana Mądrość Syracha 3,21: ...magna potentia Dei solius – największą jest moc samego Boga. / +.P. DЄI. GRA. ARAG. SICIL. RЄX. – Petrus Dei gratia Aragonum et Sicilie rex – Piotr z Bożej łaski król Aragonii i Sycylii.

           Taką samą monetę emitował również następca Piotra na tronie sycylijskim:

Królestwo Sycylii. Jakub II Aragoński (Giacomo d’Aragona) (1285-1296), reale d'oro (pierreale) z mennicy w Mesynie. Av.: +. SUMMA. POTЄNCIA. ЄST. IN DЄO. / + IAC. DЄI.GRA.ARAG.SICIL' MAIOR – herb Aragonii. Rv.: + XPS. VINCIT. XPS. RЄGNAT. XPS. IMP(ЄR)AT. / VALЄNC. RЄX. AC. BARCh. COЄS – orzeł. Czyli razem: Jacobus, Dei gracia, Aragonum, Sicilie, Majoricarum et Valencie rex, ac Barchinone comes – Jakub z Bożej łaski król Aragonii, Sycylii, Majorki i Walencji oraz hrabia Barcelony.

Złoto kupców

            W tym jednak czasie, w wyniku Krucjat, oraz złupienia Konstantynopola przez Krzyżowców centrum życia gospodarczego przesunęło się ku zachodowi. W Europie pojawiły się olbrzymie ilości złota z Bizancjum, z kopalń w Afryce oraz z nowo odkrytych złóż europejskich, a pośrednictwo w handlu ze Wschodem przejęły miasta-państwa północnej Italii, przeżywające od XII w. gwałtowny rozwój polityczny i gospodarczy.

            Szczególnie aktywna w handlu śródziemnomorskim była Genua, toteż tam właśnie przystąpiono już na przełomie XII i XIII w. do produkcji własnego tari – drobnych złotych monet o wadze ok. 0,5 g i bardzo wysokiej próbie – 98,6% czystego złota.

Genovino

            Latem 1252 roku mennica w Genui zaczęła bić monety „grube” – genovino d’oro z czystego 24-karatowego złota o wadze 3,49 g i średnicy około 20 mm. Produkowano równocześnie frakcje tych monet – ottavino (⅛) i quartarola (¼).

            Rysunek stempli w niczym nie nawiązywał do wzorca tari, a wyobrażenia przejęte były z genueńskich groszy. Na awersie widnieje krzyż, w otoku legenda CVNRADVS REX. Rewers przedstawia stylizowane wyobrażenie bramy, w otoku: IANVA. Genovino było emitowane w pokaźnych ilościach i aktywnie uczestniczyło w handlu śródziemnomorskim.

Genovino d’oro, waga: 3,49 g – 3,53 g. W dolnym rzędzie: quartarola d'oro z lat 1252-1280, 0,88 g.

1. Genovino d'oro z lat 1313-1333. Legenda na awersie: IANVA QVAM DEVS PROTEGAT – Genua, którą Bóg ochrania. Na rewersie CONRADVS REX ROMANORVM.
2. Genovino doży Simone Boccanegra (1339-1344, 1356-1363).
3. Genovino doży Nicolò Guarco (1378-1383), 3,55 g.
4. Genovino doży Lodovico di Campofregoso (1447-1450), 3,44 g.

Floren

Jednocześnie z Genuą swoją złotą monetę o takiej samej wadze utworzyła w roku 1252 Florencja. Powstał w ten sposób standard złotej monety europejskiej, który po minimalnej redukcji, pod nazwą najpierw florena, a potem dukata, przetrwał do naszych czasów.

Oba miasta zaczęły rywalizować o rynki zbytu, ale to Florencja, która była w tych czasach zachodnioeuropejskim centrum bankowości, upowszechniła swojego florena w całej Europie Zachodniej.

Na awersie stylizowana lilia i legenda FLOR-ENTIA. Rewers przedstawia świętego Jana Chrzciciela, w otoku: S[anctus] IOHA-NNES B[aptista].

Pierwsze floreny z roku 1252.

            Floren ze złota powtarzał motywy stempla florenckiego grosza i dla odróżnienia od niego aż do XVI w. nazywany był fiorino d’oro. I ten wzór stempla obiegł w następnych dziesięcioleciach całą niemal Europę, powielany w dziesiątkach naśladownictw.

            W założeniu moneta miała ważyć dziewięćdziesiątą szóstą część florenckiej libry (339,5 g), czyli 3,537 g i stanowić równowartość 240 florenckich denarów. W praktyce floren ważył 3,5 g. Był produkowany przez całe dziesięciolecia w ilościach od pół miliona do miliona sztuk rocznie, czyli od prawie dwóch do trzech i pół tony złota.

Nad produkcją czuwał cech mincerzy, którego władze wybierali w tajnym głosowaniu wszyscy jego członkowie. Kadencja zarządcy mennicy trwała pół roku i z taką dokładnością można datować floreny. Każdy bowiem zarządca umieszczał swój znak na monecie i odciskał swój produkt w skrzętnie prowadzonych księgach, które w większości zachowały się do dziś.

Wkrótce też produkcję florenów podjęły inne północnowłoskie miasta, w roku 1322 papieska mennica pod Awinionem, a potem mennice w całej niemal Europie, co wywoływało protesty ze strony florentyńczyków.

Papieski floren (florin) z XIV w., z mennicy w Avignon.

            Od roku 1297 znane są floreny Hohenlingen, Brabancji, cesarskie, Burgundii, Arles, Akwitanii, Austrii, Bambergu, Bar, Barcelony, Bearnais, Cambrai, Cleve, Czech, Delfinatu, Eppsteinu, Essen, Fauquemont, Flandrii, Hainaut, Heide, Hornem, Kolonii, Langwedocji, Liège, Legnicy, Looz , Lotaryngii, Lubeki, Luksemburga, Majorki, Mainz, Montelimar, Montpellier, Nassau, Navarry, Oranii, Palatynatu, Pfalz, papieskie, Prowansji, Perpignan, Salzburga, San Paolo Tre Castelli, Savony, Styrii, Świdnicy, Tuluzy, Trewiru, Walencji i Węgier. Wszyscy ci emitenci „odbierali zysk” Florencji.

1. Styria, Albrecht II (1330-1358), mennica Judenburg.

2. Flandria. Ludwik van Nevers (1322-1346), emisja z lat 1335-1338, mennica Gent.

3. Lubeka, ok 1341 r.

4. Kolonia, arcybiskupstwo, emisja z lat 1349-1362.

5. Luksemburg, Wenceslaus I (1353-1383).

6. Francja. Langwedocja. Jean II le Bon (1350-1364), 1360 r.

7. Savona, emisja z lat 1350-1396.

8. Pfalz, Ruprecht I (1353-1390).

9. Papież Urban V (1362-1370), mennica Avignon.

10. Trewir, arcybiskupstwo, Kuno II (1366-1368), mennica w Koblencji.

11. Salzburg, arcybiskupstwo, Pilgrim II (1365-1396).

12. Palatynat, Ruprecht I (1353-1390), emisja z lat 1380-1385.

Najdziwniejszym florenem jest moneta emitowana na Majorce w latach 1349-1448, na której artysta umieścił dwa psy po bokach świętego Jana. Legenda: S IOHA NNIRSR M / ARAGO REX M:

Floren Alfonsa IV d’Mallorca z psami po bokach świętego Jana.

Dukat wenecki

            Pod koniec XIII w. handel śródziemnomorski kontrolowany był przez potężne państwo weneckie. Wenecjanie zdawali sobie sprawę, że dla utrzymania i wzmocnienia swojej światowej pozycji potrzebna im jest moneta bardziej trwała i wartościowa od weneckiego srebrnego grosza – matapana, która nadawałaby się do handlu nie tylko ze Wschodem, ale i z Zachodem.

            W roku 1284, po starannych przemyśleniach, przejmując standard wagowy florena, Wenecja wyprodukowała swoją pierwszą złotą monetę z inskrypcją: SIT TIBI, CHRISTE, DATVS, QVEM TV REGIS, ISTE DVCATVS – Niech Tobie, Chryste, będzie dane to księstwo, którym władasz.

            Ostatnie słowo stało się niebawem nazwą tej monety: ducatus – skrócone na monecie do ducat: 

           Taka nazwa dla monet była używana już wcześniej. W roku 1140 Roger II, król Sycylii i książę Apulii, wybił dla swego apulijskiego księstwa pierwszego dukata w srebrze z taką samą legendą jaką skopiowali Wenecjanie. 

           W Apulii monety Rogera II były „książęcymi” – ducales w przeciwieństwie do jego monet sycylijskich, które były regales – królewskie (tak jak monety Fryderyka II były augustales – cesarskie), a że zapis ostatniego słowa inskrypcji na monetach apulijskich skrócony był do DVCAT – ta właśnie nazwa pasowała do tych monet jak ulał z dwóch powodów: że były książęce, i że były tą nazwą „podpisane”.

Moneta wenecka była też „ducales”, gdyż przecież państwem tym władał właśnie dux, nazywany tutaj dożą. Jak przystało na Najjaśniejszą Republikę moneta była: „dukatem ze złota” – ducato d’oro, ważyła 3,56 g i zawierała 99,9% złota.

Korekta wagi do 3,53 g w roku 1501 i do 3,494 g w roku 1545 spowodowała, że od XV w., kiedy dukat stał się również miernikiem wartości dla płatności realizowanych w monetach srebrnych, prawdziwy dukat, o wadze 3,494 g, wybity w mennicy (po włosku zecca; z arabskiego: sik-kah – nowo wybity), nazywany był zecchino d’oro, stąd wzięła się polska nazwa cekin zarówno dla weneckich dukatów, jak i dla cygańskich ozdób będących tych dukatów daleką reminiscencją.

            Pierwsze dukaty wybito z imieniem duxa Giovanniego Dandolo (1280-1289). Moneta na awersie przedstawia świętego Marka i klęczącego przed nim dożę, któremu patron miasta wręcza chorągiew. W otoku po prawej stronie – imię doży w wersji łacińskiej: IO[annes] DANDVL[us]. Kolejne emisje podają imiona dożów kolejnych:

2. PЄ[trus] GRADONICO (Pietro Gradenigo, 1289-1311), 

3. MA[rinus] GЄORGIO (Marino Zorzi, 1311-1312) 

4. IO[annes] SVRANTIO (Giovanni Soranzo, 1312-1328)

i tak dalej, aż do roku… 1798, kiedy to ostatniego dukata wybiło z imieniem ostatniego Świętego Cesarza Rzymskiego Franciszka II skróconym do FRANC II.

Po stronie lewej awersu dukata: S[anctus] M[arcus] VЄNЄTI; w polu między Markiem a dożą: DVX. Na rewersie Chrystus w mandorii – obwódce w kształcie migdału – unosi prawą dłoń do błogosławieństwa, wokół napis SIT T[ibi] XP[ist]Є  DAT[us] Q[uem] TV RЄGIS ISTЄ DVCAT[us]. Słowo Christe napisane jest po grecku, tak jak pisano w Bizancjum: X = CH; P = R. Zresztą oba wizerunki – awersu i rewersu – zaczerpnięte są również z monet bizantyńskich.

Pierwsze dukaty weneckie Giovanniego Dandolo.

Ostatnie dukaty weneckie z imieniem cesarza Franciszka II.

  

            Ten wygląd stempla nie zmienił się przez 514 lat! W późniejszych latach produkowano też frakcje i wielokrotności dukata. Doża Ludovico Manin (1789-1797) emitował ćwierćdukaty o wadze 0,86 g, i monety stupięciodukatowe o wadze 367,38 g i średnicy prawie ośmiu centymetrów. Oraz monety pół-, jedno-, dwu-, pięcio-, sześcio-, ośmio-, dziewięcio-, dziesięcio-, dwunasto-, czternasto-, trzydziesto- i pięćdziesięciodukatowe – zawsze ze świętym Markiem i klęczącym przed nim dożą.

            Decyzję o podjęciu produkcji dukata podjęła Rada Czterdziestu (Quadraginta – organ sądowniczy, którzy w tym czasie nadzorował funkcjonowanie mennicy i planował finansowe funkcjonowanie państwa weneckiego). Na obecnych dwudziestu dziewięciu senatorów – „za”, było dwudziestu dwóch, „przeciw” – nikt, wstrzymało się od głosu siedmiu.

Oryginalny zapis: 1284, die ultimo octubris, capta fuit pars quod debeat laborari moneta auri communis, videlicet LXVII pro marcha auri, tam bona et fina per aurum, vel melior, ut est florenus, accipiendo aurum pro illo precio quod possit dari moneta pro decem et octo grossi; et fiat cum illa stampa que videbitur domino duci et consiliariis et capitibus de quadraginta et cum illis melioramentis que eis videbitur; et si consiliarum est contra sit revocatum quantum in hoc. Pars de XL; et erant XXVIIII de quadraginta congregati ex quibus voluerunt hanc partem XXII et septem fuerunt non sinceri et nullus de non.

[1284. Ostatniego dnia października część (Rady) postanowiła, by utworzyć obiegowe monety złote, a mianowicie takie, których będzie 67 sztuk z marki (238,499 g) złota, równie dobrego i szlachetnego, a nawet lepszego, niż jest to we florenie, przyjmując złoto w jednej monecie w takiej cenie, jaką ma osiemnaście groszy; i takimi stemplami należy to wykonać, które zostaną zaakceptowane przez pana dożę, doradców i Radę, i z tymi ulepszeniami, które zaproponują, a jeżeli są plany przeciwne, to zostaną one przedstawione w ten sam sposób, jak niniejsze. Część Rady Czterdziestu; a było obecnych 29 członków Rady, z których 22 zaakceptowało projekt, 7 nie miało zdania, a nikt nie był na nie.]

            Pierwsze dukaty opuściły mennicę w pięć miesięcy po tym głosowaniu, by opanować handel na Bliskim Wschodzie, na Bałkanach, w Grecji i w świecie islamu.

            Wkrótce standard dukata zaczęto powielać w mennicach miast włoskich a następnie na całym świecie od Bliskiego Wschodu po Węgry, Czechy i Polskę. W XIV wieku nastąpił w Europie podział na strefę florena, naśladowanego głównie na północ od Alp i dukata produkowanego na południu. Stopniowo jednak nazwa dukata dla monety złotej o wadze 3,49 g upowszechniła się w Europie, wpierając florena. Dukaty produkowane są w kilku krajach do dziś.

1-2. Senat Rzymu (1284-1439).
3. Zakon Joannitów na Rodos, Pierre d'Aubusson (1476-1503).
4. Mediolan, Galeazzo II Visconti (1354-1378) fiorino d'oro.
5. Bolonia (1376-1401), bolognino d'oro.
6. Siena, 1391 r.
7. Ferrara, Leonello d'Este (1441-1450).
8. Krzyżowcy, Seigneurs de Phocee, Dorino Gattilusio (1403-1428).
9. Państwo kościelne, Mikołaj V (1447-1455), ducato papale.
10. Państwo kościelne, Kalikst III (1455-1458), ducato papale.
11. Państwo kościelne, Paweł II (1464-1471), ducato papale.
12. Reggio, Ercole I d’Este (1471-1505).

Goldgulden

            W XIV wieku każdy z władców świeckich i duchownych na zachodzie Europy miał ambicję, by wyemitować swoją złotą, reprezentacyjną monetę. W roku 1386 postanowiono nad Renem ujednolicić standard i tak powstał goldgulden, czyli floren reński.

             Trzej arcybiskupi i Pfalzgraf Palatynatu Reńskiego zawarli Reński Związek Menniczy, ustanawiający wspólnego guldena w złocie o wadze dostosowanej do wzorca florenckiego – 3,5 g, ale próbie niższej od monety florenckiej.

             Początkowo bito monety z jednakowymi wyobrażeniami, ale stopniowo coraz to nowi emitenci produkowali goldguldeny o różnej wadze i coraz niższej zawartości złota.

1. Flandria, Ludwik Bawarski (1346-1384), kwart gouden schild met de adelaar (¼ écu d’or), emisja z lat 1352-1353, mennica Brugia.
2. Moguncja, arcybiskupstwo, Gerlach von Nassau (1353-1371), emisja z lat 1365-1371, mennica Bingen.
3. Geldria, Willem I (1371-1402), rijnse goudgulden, mennica Arnhem.
4. Kolonia, Friedrich von Saarwerden (1371-1414), mennica Bonn.
5. Moguncja, arcybiskupstwo, Adolf von Nassau (1373-1390), Administratorgulden.
6. Moguncja, arcybiskupstwo, Johann II von Nassau (1397-1419), mennica Bingen.
7. Trewir, arcybiskupstwo, Werner von Falkenstein (1388-1418), emisja z lat 1399-1402, mennica, Koblencja.
8. Trewir, arcybiskupstwo, Werner von Falkenstein (1388-1418,), emisja z lat 1400-1402, mennica Oberwesel.
9. Pfalz, Ludwig III (1410-1436), mennica Bacharach.
10. Moguncja, arcybiskupstwo,, Johann II von Nassau (1397-1419), emisja z lat 1414-1417.
11. Kolonia, Dietrich II. von Mörs (1414-1463), emisja z roku 1415, mennica Bonn.
12. Geldria, Arnold van Egmond (1423-1472), jansgoudgulden.
13. Palatynat, Ludwig III der Bärtige (1410-1436), emisja z lat 1427-1428.
14. Palatynat, Ludwig IV (1436-1449), emisja z 1440 r., mennica Bacharach.
15. Pfalz, Philipp (1449-1508).
16. Nördlingen, Fryderyk III (1451-1493).
17. Dortmund, Fryderyk III (1440-1493), emisja po 1451 r.
18. Flandria, Filip de Goede (1419-1467), een derde gouden leeuw, emisja z lat 1454-1456, mennica Brugia.
19. Utrecht, biskupstwo, David van Bourgondië (1455-1496), martinusgoudgulden.
20. Flandria, Filip de Goede (1419-1467), florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1466-1467, mennica Gent.
21. Liège, biskupstwo, Louis de Bourbon (1456-1482), florin d'or postulat, emisja z lat 1466-1477.

22. Flandria, Karel de Stoute (1467-1477), florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1467-1475 , mennica Brugia.
23. Norymberga, emisja z lat 1469-1471 r.
24. Frankfurt, Philipp von Weinsberg (1460-1503), emisja z lat 1469-1487.
25. Kolonia, Ruprecht, Pfalzgraf bei Rhein (1463-1480) ok. 1471, mennica Riehl.
26. Brabancja, Charles le Téméraire (1467-1477), florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1474-1477, mennica Anvers.
27. Brabancja, Marie de Bourgogne (1477-1482), florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1477-1478, mennica Anvers.
28. Flandria, Maria van Bourgondië (1477-1482), florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1478-1480, mennica Brugia.
29. Brandenburgia, Friedrich von Ansbach & Sigismund von Kulmbach (1486-1495), mennica Schwabach.
30. Saksonia, Albrecht (1488-1500), mennica Lipsk.
31. Flandria, Filip de Schone (1482-1506), ½ florin d'or de Bourgogne, emisja z lat 1489-1492, mennica Brugia.
32. Frankfurt, Fryderyk III, moneta datowana: 1493 r.
33. Lüneburg, emisja z lat 1493-1508.
34. Hamburg, emisja z roku 1497.
35. Lozanna, biskupstwo, Aymon de Montfaucon (1491-1517).
36. Geldria, Karel van Egmond (1492-1538), rijder goudgulden, mennica Nijmegen.
37. Geldria, Karel van Egmond (1492-1538), clemmergulden, mennica Nijmegen.
38. Salzburg, arcybiskupstwo, Leonhard von Keutschach (1495 – 1519), moneta datowana: 1500 r.
39. Brabancja, Philippe le Beau (1482-1506), florin d'or au saint Philippe, emisja z lat 1500-1506, mennica Anvers.
40. Frankfurt, Maximilian I, 1509 r.
41. Brabancja, Charles Quint (1506-1555), florin Karolus d'or (⅓ reala), emisja z lat 1521-1545) mennica Anvers.
42. Salzburg, arcybiskupstwo, Ernest von Bayern (1540-1554), rok 1548.


Złoto władców

Noble

            W Anglii pierwszą złotą monetę wybił król Henryk III (1216-1272) już w roku 1257. Był to złoty pens (gold penny), o wadze teoretycznej 2,892 g i próbie 995/1000. Wartość złotego pensa ustalono na 20 pensów srebrnych (szterlingów), czyli 1⁄12 funta szterlingów (pound sterling), ale wartość kruszcowa tej monety wynosiła w tym czasie 24 pensy. Z tego powodu prawie wszystkie złote pensy zostały wyłowione z obiegu i przetopione dla zysku przez przedsiębiorczych poddanych.

            Dziś moneta ta jest rzadkością numizmatyczną, znanych jest 7-8 egzemplarzy, z czego trzy są w zbiorach prywatnych. Gold penny przedstawia na awersie brodatego króla na majestacie z berłem i jabłkiem oraz inskrypcję: h ЄNRIC RЄX III. Na rewersie typowy dla pensów krzyż i legenda: WILLЄM ON LVND [G lub ЄИ]. Jest to zapewne imię królewskiego mincmajstra Williama of Gloucester. [Wszystkie (poza opisanymi inaczej) poniższe fotografie monet angielskich pochodzą z The British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection]

Henryk (Henry) III (1216-1272), gold penny of 20 pence z 1257 r. z mennicy w Londynie. 

          Następne złote monety angielskie, przeznaczone do handlu międzynarodowego o wartości dwóch florenów i nazwie double florin (double leopard) oraz ich połówki (leopard) i ćwiartki (helm) powstały w styczniu 1344 za króla Edwarda III (1327-1377). Podzieliły jednak los złotego pensa, bowiem ich wartość nominalna była tym razem wyższa niż cena kruszcu. Po kilku miesiącach, wszystkie te monety zostały wycofane z obiegu.

           Uważanemu za najpiękniejszą angielską monetę, podwójnemu florenowi o wadze 108 granów, czyli 6,99829 g z czystego złota nadano wartość 72 pensów. Awers naśladuje francuską złotą monetę chaise d'or, wybitą 31 lat wcześniej (o czym niżej). Przedstawia króla siedzącego na niewidocznym tronie pod baldachimem. Edward dzierży w dłoniach berło i jabłko królewskie. Tło wypełniają francuskie heraldyczne lilie. Po bokach tronu – dwie głowy lampartów, czyli angielskich heraldycznych lwów. W otoku legenda: ЄDWR D GRΛ RЄX ΛnGL FRΛnC DnS hI (Edward z Bożej łaski król Anglii i Francji, pan Irlandii): 

           Rewers jest dokładnym naśladownictwem monety francuskiej. Przedstawia ozdobny krzyż liściasty z czterema koronami i czterema lampartami; legenda brzmi: IhC [ΛVTЄm] TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm IBAT – Jezus przeszedłszy między nimi poszedł swoją drogą (Łk 4,30). Jak podaje Kiersnowski, ten tekst, mówiący o tym, że Chrystus odszedł z Nazaretu, bo Go tam nie uznano – był zaklęciem, stosowanym przeciwko złodziejom. [Ryszard Kiersnowski, Moneta w kulturze wieków średnich, PIW, Warszawa 1988]

           Znane są tylko te trzy egzemplarze tej monety; dwa z nich zostały znalezione w rzece Tyne w 1857 r. i są w British Museum; trzeci, znaleziony w 2006 przy pomocy wykrywacza metali, został sprzedany na aukcji za 460 000 £ i znajduje się w Tyrants Collection. [źródło fotografii po lewej: https://coinweek.com/world-coins/world-coins-ngc-grades-1344-english-ouble-leopard-coin/]

           Awers drugiej monety (florin / leopard) przedstawia heraldycznego lamparta w płaszczu z herbami Anglii i Francji; legenda: ЄDWΛR D GRΛ RЄX ΛnGL FRΛnC DnS hI. Na rewersie typowy francuski krzyż z czterema lampartami i cytat z Psalmu 6:2: DOmInЄ nЄ In FVRORЄ TVO ΛRGVΛS mЄ – Panie, nie karć mnie w swym gniewie:

           Półforen (half florin / helm) przedstawia królewski hełm zwieńczony rodzajem czapki, nad nią – lew; w polu – lilie; wokół inskrypcja: ЄDWR R ΛnGL FRΛnC D hI. Na rewersie ukwiecony krzyż i cytat z Psalmu 112:9: + ЄXΛLTΛBITVR In GLORIΛ – Dispersit dedit pauperibus; justitia ejus manet in saeculum saeculi, cornu ejus exaltabitur in gloria. – Rozdaje i obdarza ubogich, sprawiedliwość Jego będzie trwała po wieki wieków, wywyższona z chwałą będzie Jego potęga:

             Podwójny floren o wartości 72 pensów był źle przyjęty przez kupców, bo nie stanowił pełnej części funta szterlingów o wartości 240 pensów, więc był niewygodny w użyciu przy dużych transakcjach. Wycofano te monety z obiegu, przetopiono i utworzono w tym samym 1344 roku nowe, tym razem o pełnej wartości jednej trzeciej funta, czyli 80 szterlingów, nie powiązane już w żaden sposób z florenckim pierwowzorem. 

           Nowej monecie nadano nazwę gold noble, odnoszącej się do „szlachetnej” czystości metalu, jej próba to 995/1000. Wyemitowano też półnoble (half noble) i ćwierćnoble (quarter noble). Waga do 1464 roku była zmieniana w ciągu kolejnych emisji, tak, by zachować właśnie wartość trzeciej części funta 240-pensowego. 

Pensy Edwarda III z mennicy w Londynie:

1. Z lat 1344-1351, sprzed traktatu z Francją (o czym niżej). Av.: +ЄDWΛR' RЄX ΛИGL DИS hУB; Rv.: CIVI TAS LOn DOn.

2. Z lat 1351-1361. Av.: +ЄDWΛRVS RЄX ΛИGL hI; Rv.: CIVI TAS LOИ DOИ. 

3. Z lat 1363-1369, z okresu trwania traktatu. Av.: +ЄDWΛRD ΛnGL R DnS hУB; Rv.: CIVI TAS LOn DOn.

4. Po zerwaniu traktatu. Av.: +ЄDWΛRD R ΛnGL Z FRΛnC; Rv.: CIVI TAS LOИ DOИ.

5.-6. Półpensy z mennicy w Londynie z lat 1335-1369. Av.: +ЄDWΛRDVS RЄX Λn[G]; Rv.: CIVI TAS LOn DOn. 

           W roku wprowadzenia do obiegu, nobel to teoretycznie 8,859 g złota. Już w drugiej emisji z 1346 r. skorygowano wagę do 8,3 g, a w roku 1351 do 7,8 g. Średnica nobli to 33-35 mm, półnobli (3,91 g) 25-26 mm, a ćwierćnobli (2,17 g) 19-21 mm. Większość monet powstała w Londynie, znane są niewielkie emisje z Durham i Yorku. Po 1363 r. znaczną liczbę tych monet zaczęto bić na wzór angielski we francuskim Calais. 

           Wygląd awersu to policzek wymierzony Francuzom i angielska odpowiedź na francuską wojnę propagandową na złote monety. Mianowicie, sześć lat wcześniej, po wybuchu wojny stuletniej między Anglią i Francją, francuski król Filip VI kazał sporządzić monetę (lion d'or), na której depce nogami angielskiego lwa (o czym niżej). 

           Teraz Edward III, od 1340 r. tytułujący się również królem Francji, kazał się uwidocznić w pełnej zbroi, ze wzniesionym mieczem, z tarczą Anglii i Francji – na pokładzie okrętu, floty, która w tymże 1340 r. rozgromiła flotę francuską w bitwie morskiej pod Sluys (Sluis) we Flandrii [źródło 3 poniższych „żółtych” fotografii: Sovereign Rarities Ltd: https://www.sovr.co.uk/auctions/archives]. 

           W otoku legenda: ЄD WΛR D GRΛ RЄX ΛnGL FRΛnC DnS hYB;. Na rewersie misterny, angielsko-francuski krzyż i inskrypcja taka sama jak na podwójnym florenie; biblijny cytat: Jezus przeszedłszy między nimi poszedł swoją drogą – w powiązaniu z wizerunkiem awersu nabiera tu nowego, szyderczego znaczenia.

Edward III (1327-1377), noble z lat 1344-1346 z mennicy w Londynie.

Edward III, half noble z lat 1344-1346 z mennicy w Londynie. Av.: ЄD WΛR D GRΛ RЄX ΛnGL FRΛnC DnS hYB. Rv.: DOmInЄ nЄ In FVRORЄ TVO ΛRGVΛS mЄ.

           Na ćwierćnoblach widzimy tylko samą tarczę z herbami Anglii i Francji; na rewersie – cytat z Psalmu 112., znany nam już z półflorena:

Edward III, quarter noble z lat 1344-1346 z mennicy w Londynie. Av. ЄDWAR R ΛnGL FRΛnC D hIB. Rv.: + ЄXALTABITVR In GLORIA.

           Tytuły Edwarda zmieniały się wraz ze zmianą polityki w stosunku do Francji. Do roku 1360 Edward tytułował się na noblach następująco: Edward z Bożej łaski król Anglii i Francji, pan Irlandii. Po podpisaniu w tymże roku traktatu pokojowego w Brétigny, według ustaleń którego pojmany do niewoli król Francji Jan II miał zapłacić za siebie okup w wysokości ponad 11,5 tony złota, za co Edward zrzekł się tytułu króla Francji, a zadowolił się tylko Akwitanią – na noblach fakt ten odnotowano następująco: Edward z Bożej łaski król Anglii, pan Irlandii i Akwitanii. 

           Po czym, po zerwaniu tego traktatu w roku 1369 – na monety kolejnych królów Anglii wracają aż do roku 1801 tytuły króla Francji. U Edwarda brzmią tak: Edward z Bożej łaski król Anglii i Francji, pan Irlandii i Akwitanii. Ale to właśnie w Akwitanii powstają najpiękniejsze monety Edwarda III we francuskim – wspaniałym – stylu:

Akwitania. Edward III, écu d'or z lat 1343-1352. Av.: + ЄDVVΛRDVS DЄI GRΛ ΛGL' FRΛnCIЄ RЄX. Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGNΛT XP'C IMPЄRΛT; 4,50 g.

Akwitania. Edward III, léopard d'or z lat 1357-1361. Av.: + ЄDWARDVS DЄI GRA AnGLIЄ FRAnCIЄ RЄX. Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGNΛT XPC IMPЄRΛT; 3,60 g.

Akwitania. Edward III, guyennois z mennicy w Bordeaux z lat 1361-1362. Av.: ЄDWARDVS DЄI GRA RЄX AnGLIЄ DnS AQITAnIЄ. Rv.: + GLIA In ЄXCЄLCIS DЄO ЄT In TRA PAX hOMInIBVS; 3,84 g.

           W Anglii i w swoich francuskich posiadłościach emisje nobli kontynuowali następni władcy: Ryszard II, Henryk IV, Henryk V, Henryk VI i Edward IV:

Ryszard (Richard) II (1377-1399), gold noble o wartości 80 pensów z mennicy w Calais. Av.: król na pokładzie okrętu w zbroi i ze zniesionym mieczem; w lewej ręce – czteropolowa angielsko-francuska tarcza; na rufie – flaga, znak mennicy w Calais; legenda: RIC ΛRD DI GRΛ RЄX ΛnGL Z FRΛnC D hIB Z ΛQ. Rv.: inicjał R pośrodku ozdobnego krzyża o ramionach zakończonych liliami; 4 korony nad 4 lwami między ramionami krzyża, wszystko w obrębie ośmiu łuków; legenda: IhC ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIV ILLORVm IBΛT, waga 7,73 g. [źródło fotografii: Sovereign Rarities Ltd]

Ryszard II, noble, pół- i ćwierćnobel z mennicy w Londynie. 

Henryk (Henry) IV, gold noble o wartości 80 pensów z mennicy w Londynie. Av.: hЄ nRIC DI GRΛ RЄX ΛnGL Z FRΛnC DnS hIB Z ΛQ. Rv.: h pośrodku krzyża: IhC ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIV ILLORVm IBΛT, waga 6,01 g. [Sovereign Rarities Ltd]

Henryk IV, noble, pół- i ćwierćnobel z mennicy w Londynie. 

Henryk (Henry V) (1413-1422), gold noble o wartości 80 pensów z mennicy w Londynie. Av.: h ЄnRIC' DI' GRΛ' RЄX' ΛnGL' Z FRΛnC' DnS hYB'. Rv.: h pośrodku krzyża: +IhC' ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIV' ILLORV IBΛT; 7,02 g. [Sovereign Rarities Ltd]

Henryk V, noble, pół- i ćwierćnobel z mennicy w Londynie. 

Henryk (Henry) VI (1422-1461), gold noble o wartości 80 pensów z mennicy w Londynie. Av.: h ЄnRIC’ DI’ GRΛ’ RЄX ΛnGL’ Z FRΛnC’ DnS hУB’. Rv.: h pośrodku krzyża: (lilia) Ih’C ΛVT’ TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORV’ IBΛT. [Heritage Auctions: https://www.ha.com/]

Henryk VI, noble, pół- i ćwierćnobel z mennicy w Londynie. 

           W czasach Edwarda IV, czyli w 2. połowie XV w. przelicznik 1 nobel = 80 pensów stał się już anachroniczny. Wartość tych monet np. we Francji była znacznie wyższa, przez co następował ich masowy odpływ na kontynent. 13 sierpnia 1464 r. przeprowadzono reformę monetarną, w wyniku której tradycyjny nobel uzyskał wartość 108 pensów. Ostatnie noble z tytułami Edwarda IV zostały wybite na początku jego panowania:

Edward IV (1461-1470), gold noble o wartości 108 pensów z mennicy w Londynie. Av.: ЄDWΛRD' DI' GRΛ RЄX ΛnGL' Z FRΛnC' DS' hB. Rv.: (lilia) IhC’ ΛVT’ TRΛnSЄnS PЄR mЄDIVm ILORV’ I BΛT. 

Edward IV, noble i ćwierćnobel z mennicy w Londynie.

           W 1465 r. wprowadzono do obiegu dwie nowe monety: 

1. Ryal stanowiący połowę funta szterlingów, o wadze 7,776 g, odpowiadający relacji: 1 nobel = 120 pensów, czyli 10 szylingów (shilling – termin oznaczający dwudziestą część funta). Jest to moneta zachowująca tradycyjny wizerunek nobla, o wartości uwzględniającej realia rynku.

2. Angel stanowiący trzecią część funta szterlingów, o wadze 5,184 g, odpowiadający dawnej relacji: 1 nobel = 80 pensów, czyli 6 szylingów i 8 pensów. Jest to więc moneta ze zmodyfikowanymi wizerunkami, ale zachowująca tradycyjną wartość nobla.

           Aby poradzić sobie ze zwiększoną produkcją, uruchomiono dodatkowe mennice w Yorku, Bristolu, Coventry i w Norwich.

           Nowej monecie, zachowującej tradycyjny wizerunek, nadano nazwę, pochodzącą od hiszpańskiego reala. Wygląd nowego nobla zmienił się niewiele. Na burcie okrętu na awersie i zamiast krzyża na rewersie – umieszczono heraldyczną różę – herb królewskiego rodu Yorków, stąd monetę tę nazywano rose noble. Wybijano też frakcje o wartości ½ i ¼ ryala. 

Edward IV, „rose” ryal o wartości 120 pensów z lat 1465-1466, z mennicy w Norwich. Na awersie król na okręcie z mieczem i tarczą. Na burcie okrętu – nieproporcjonalnie duża róża. Legenda: ЄD WΛRD DI GRΛ RЄX ΛnGL' Z FRΛnC' DnS' I B. Rv.: W środku pola róża w promieniach słońca, markujących ramiona krzyża kwiecistego. Na końcach promieni 4 korony nad 4 lwami. Legenda: IhC ΛVT TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm I BΛT; 7,65 g. [Sovereign Rarities Ltd]

Edward IV (1461-1470/1471-1483), ryal czyli noble z różą.

Edward IV, gold half-ryal o wartości 60 pensów z lat 1464-1470, z mennicy w York. Av.: Є DWΛRD DI GRΛ RЄX' ΛnGL' FRΛnC. Rv.: + DOmInЄ nЄ In FVRORЄ TVO ΛRGVΛ' mЄ – Domine ne in furore tuo arguas me – Nie karć mnie, Panie, w swym gniewie. Psalm 6:1; 3,81 g. [Sovereign Rarities Ltd]

Edward IV, 1. panowanie, quarter ryal o wartości 30 pensów. 

           Wydaje się, że rose nobel wyemitowany został głównie w celach prestiżowych. Kolejni władcy sporadycznie tylko wybijali ten nominał. Ryal Henryka VII (1485-1509) wyróżnia się tym, że na burcie okrętu nie ma róży, a rewers przedstawia małą tarczę herbową Francji z trzema liliami Valois na podwójnej róży. Znane są tylko trzy egzemplarze tej monety:

Henryk (Henry) VII (1485-1509), ryal z lat 1485-1490 z mennicy w Londynie. Av.: hЄn RIC DI GRΛ RЄX ΛnGL Z FRΛnC DnS I. Rv.: IhC AVTVЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIV ILLORV IBΛT; 7,672 g. 

           Jeszcze rzadszy, bo zachowany tylko w jednym egzemplarzu jest ryal Henryka VIII (1509-1547):

Henryk (Henry) VIII (1509-1547), ryal z lat 1509-1526 z mennicy w Londynie. Av.: hЄ nRIC VIII DI GRΛ RЄX ΛnGL Z FRΛnC DnS I B. Rv.: IhC AVT TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm IBΛT; 7,639 g. 

           W roku 1545, za Henryka VIII wyemitowano monetę o takiej samej wartości połowy funta szterlingów, ale jest to już inny nominał (połowa suwerena; o suwerenie – niżej), z innymi wizerunkami:

Henryk VIII, half sovereign z lat 1545-1547 z mennicy w Londynie. Av.: HEnRIC' 8 D' G' AGL' FR An' Z HIB' REX. Rv.: IHS AVTE' TRANSI' PER mEDI' ILLOR' IBAT; 6,285 g. 

           Dwa lata później, po śmierci Henryka, wybito ten sam nominał w imieniu jego następcy, małoletniego Edwarda VI. Uznawano jednak, że Edward jest zbyt młody, by rządzić. Z tego powodu większość monet nowego króla była emitowana początkowo w imieniu jego ojca:
 

Edward VI (1547-1553), half sovereign z lat 1547-1549 z mennicy w Londynie. Av.: HENRIC' 8 D G AGL FRANC Z HIB REX. Rv.: IHS AVTEM TRANSIENS PER MEDI' ILLOR' IBAT; 6,101 g. 

           Żeby jednak zachować i ustalony wcześniej wygląd awersu, i poprawność polityczną (czyli „prawdę czasu”) – postaci ojca – dodano twarz dziecka:

           Oprócz tego znane są jeszcze sporadyczne rose noble dwóch królowych – Marii i Elżbiety I oraz trochę liczniejsze emisje Jakuba I (1603-1625):

Maria (Mary) I (1553-1558), ryal z 1553 r. z mennicy w Londynie. Av.: mΛRIΛ I D' G' ΛnG FRΛ Z hIB RЄGInΛ m D L III. Rv.: Λ DnO' FACTV ЄST ISTVD Z ЄST mIRΛBI' In OCVL' nRI – A Domino factum est istud, et est mirabile in oculis nostris. Dzięki Panu stało się to faktem i jest to cudem w oczach naszych. Psalm 118:23; 7,704 g. 

Elżbieta (Elizabeth) I (1558-1603), ryal o wartości 15 szylingów z lat 1583-1600 z mennicy w Londynie. Av.: ЄLI ZΛB' D G ΛnG FR ЄT h IB RЄGInΛ. Rv.: IhS AVT TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIV' ILLORVm IBΛT; 7,56 g. [Sovereign Rarities Ltd]

Jakub (James) I (1603-1625), spur ryal; Av.: IACOBVS D G MAG BRIT FRAN ET HIB REX; Rv.: A DNO' FACTVM EST ISTVD ET EST MIRABILLE'; 6,81 g. [AMR Coins. Specialists in rare British Coins: https://www.amrcoins.com/]

           Znacznie większą karierę zrobiła nowa moneta o wartości jednej trzeciej funta szterlingów, czyli 80 pensów. Angel noble – przedstawiał po stronie głównej (która teraz stała się rewersem) okręt, znany nam już z mającego ponad stuletnią tradycję nobla, ale zamiast super-wojowniczego króla, pojawił się tam super-pokojowy, grubo ciosany krzyż, widziany zza angielsko-francuskiej tarczy herbowej [Coin Facts Wiki: http://www.coinfactswiki.com/wiki/Main_Page]: 

           Po bokach: królewski herb, znak lub/i inicjał. Legenda: Per crucem Tuam salva nos Christe Redemptor, czyli Przez Twój krzyż zbaw nas, Chryste Odkupicielu. Jest to fragment Koronki do Krzyża Świętego odmawianej na różańcu:

Edward IV (1. panowanie 1461-1470), gold angel z lat 1465-1466 z mennicy w Londynie. Av.: PЄR CRVCЄ TVΛ' SΛLVΛ nOS XPC' RЄDЄmPTOR. Rv.: ЄDWΛRD DI' GRΛ' RЄX' ΛnGL Z FRΛnC DnS I B; 5,12 g. 

           Po stronie odwrotnej – wzorowanej na francuskim angelot d'or – mamy Archanioła Michała przebijającego smoka, włócznią zakończoną krzyżem. Domyślamy się, że nie jest to tylko smok francuski, ale symbolizuje tu każde zło, które zwalczyć można za pomocą boskiego wstawiennictwa. 

Henryk (Henry) VI, 2. panowanie, angel z lat 1470-1471 z mennicy w Londynie. Av.: hЄnRICVS DI GRΛ RЄX ΛnGL' Z FRΛnCIЄ. Rv.: PЄR CRVSЄ' TVΛ' SΛLVΛ nOS XPC' RЄD'ЄT; 5,09 g. [Numista: https://en.numista.com/]

           Mocne przesłanie propagandowe: Król (identyfikowany za pomocą róży jednej z rodzin królewskich, lilii de Valois lub/i inicjału imienia po bokach krzyża), to przedstawiciel Boga. My, Anglicy, stoimy na straży pokoju, ale biada tym, którzy nie będą przestrzegać naszych ustaleń. Mamy potężną, wypróbowaną w bojach flotę, i nie zawahamy się użyć siły w imię chrześcijańskich zasad, które uznajemy za podstawę naszej państwowości. Bóg i jego moce są po naszej stronie. 

           Moneta ta była emitowana aż do czasów Karola I (1625-1649), a potem jeszcze do lat 20. XVIII w. w formie ceremonialnego żetonu.

1. Edward IV, angel z okresu 1. panowania, z lat 1466-1467 z mennicy w Londynie. Av.: ЄDWΛRD DI' GRΛ' RЄX' ΛnGL Z FRΛnC.

2. Henryk VI, angel z okresu 2. panowania, z lat 1470-1471 z mennicy w Londynie. Av.: hЄnRICVS DI GRΛ RЄX ΛnGL' Z FRΛnCIЄ.

3. Edward IV, angel z okresu 2. panowania, z lat 1480-1483 z mennicy w Londynie. Av.: ЄDWΛRD DЄI GRΛ' RЄX ΛnGL Z FRΛnC.

4. Henryk (Henry) VII (1485-1509), angel z lat 1500-1507 z mennicy w Londynie. Av.: hЄnRIC DI' GRΛ' RЄX ΛGL' Z FRA'.

5. Henryk (Henry) VIII (1509-1547), angel z lat 1509-1526 z mennicy w Londynie. Av.: hЄnRIC VIII DI' GRΛ' RЄX ΛGL' Z FR'. 

6. Edward VI (1547-1553), angel z 1551 r. Av.: ЄDWΛRD VI D G ΛGL FRΛ Z  hIB RЄX.

7. Maria (Mary) I (1553-1558), angel z lat 1553-1554 z mennicy w Londynie. Av.: mΛRIΛ D G ΛnG FRΛ Z hIB RЄGIn'. Rv.: Λ DnO FΛCTV ЄST ISTVD . ЄST mIRΛBI' z.

8. Maria & Filip (Philip) II (1554-1558), angel z lat 1554-1558 z mennicy w Londynie. Av.: PHILIP Z MARIA D G REX Z REGIN'. Rv.: A DNO FACTVM EST ISTVD Z EST MIRABI'.

9. Elżbieta (Elizabeth) I (1558-1603), angel z lat 1571-1573 z mennicy w Londynie. Av.: ELIZABETH D G ANG FR ET HI REGINA. Rv.: A DNO FACTVM EST ISTVD ET EST MIRABI.

10. Jakub (James) I (1603-1625), angel z lat 1606-1607. Av.: IACOBVS D G MAG BRIT FRA ET HI REX. Rv.: A DNO FACTVM EST IVSTID.

11. Karol (Charles) I (1625-1649), angel z mennicy w Londynie. Av.: CAROLVS D G MAG BRITANN FRAN ET HIB REX. Rv.: AMOR POPVLI PRÆSIDIVM REGIS.

12. Anna (Anne) (1702-1714), angel / gold touchpiece – złoty żeton ceremonialny, zastępujący nieemitowane już monety ze statkiem i aniołem, które – po dotknięciu rąk królewskich – zawieszane na szyi chorych leczyły skrofuły (gruźlicę węzłów chłonnych). Av.: ANNA I D G M B FR ET HI REG. Rv.: SOLI DEO GLORIA. [York Coins: http://yorkcoins.com/default.htm]

           „Andżele” – ze zmienionymi maksymami oraz herbami (i nazywane po francusku)  – były naśladowane w XVI w. w krajach cesarskich w Niderlandach:

1-2. Grafschaft Bergh ('s-Heerenberg). Willem (Wilhelm) IV (1546-1586), angelot d'or; Av.: mOnЄTΛ nOVΛ ΛVRЄΛ COm mOnTЄn; Rv.: DnЄS PROTЄC VITЄ mЄЄ Λ 9 TRЄBI – Dominus protector vitæ meæ: a quo trepidabo? – Pan opiekunem życia mojego: czego mam się bać? Psalm 27 (26), 2. [Baldwin's of St. James's: https://bsjauctions.com/ & Künker. Münzauktionen und Goldhandlung: https://www.kuenker.de/en]

3. Herrschaft Vianen. Hendrik van Brederode (1556-1568), angelot d'or; Av.: mOnЄ nO HЄ D BRЄ LI D VIΛn; Rv.: QVOD IVSTVm ЄST IVDICΛTЄ – Quod iustum est iudicate – to, co jest prawe, jest sprawiedliwe – cytat z Summa Theologiae Secunda Secundae św. Tomasza z Akwinu (Thomas de Aquino). [Baldwin's of St. James's]

4. Fürstentum Thorn. Margaretha van Brederode (1557-1577), angelot d'or; Av.: MOИETA ИOVA AVREA THOREnSIS; Rv.: SAИCTVS MICHAEL ARCHAИGEL. [Editions V. Gadoury: https://www.gadoury.com/en/auction]

           W roku 1526 przeprowadzono w Anglii reformę monetarną, w wyniku której wartość angel noble została podniesiona do 7 szylingów i 6 pensów (90 pensów).

Angel Henryka VIII, pierwszej emisji z lat 1509-1526 z mennicy w Londynie. [Tony Clayton's Home Page: http://www.coins-of-the-uk.co.uk/]

 

           By zachować tradycyjną relację, wprowadzono do obiegu nową monetę o starej wartości trzeciej części funta szterlingów – George noble o wadze 4,608 g z 23-karatowego złota. Na rewersie tradycyjny już okręt z krzyżem na pokładzie. Władzę identyfikuje monstrualna w stosunku do reszty rekwizytów róża Tudorów i inicjały. Tym razem jest to para: h (Henry) - K (Katharine of Aragon). Legenda: Henryk z Bożej łaski król Anglii i Francji, pan Irlandii. 

Henryk VIII, gold George noble o wartości 80 pensów, 2. emisja z lat 1526-1529. Av.: hЄnRIC' DI' G' R' ΛGL' Z FRΛnC' DnS' hIBЄRnI. Rv.: TΛLI DICΛ' SIGo mЄS' FLVCTVΛRI nЄQVIT; 4,51 g. [Sovereign Rarities Ltd]

           Na rewersie święty Jerzy, w zastępstwie Archanioła Michała, w pełnej zbroi na galopującym rumaku przebija włócznią paszczę smoka. Legenda: Tali dicata signo mens fluctuari nequit – takim znakiem kierowany umysł zachwiać się nie może. Jest to trawestacja wersów 135.-136. Hymnu przed snem (Hymnus ante somnum) rzymskiego poety chrześcijańskiego z przełomu IV i V w. Aureliusa Prudentiusa Clemensa: tali dicata signo mens fluctuare nescit – poświęcony takim znakiem umysł nie umie się zachwiać. Monety te, oraz ich połówki emitowane były w niewielkim nakładzie do roku 1529.

           Wyemitowano też początkowo (22 sierpnia) monetę kolejną – crown of the rose, o wadze 3,5 g z 23-karatowego złota (4 szylingi i 6 pensów), która miała konkurować z francuskim écu d'or au soleil.

Henryk VIII, crown of the rose z 1526 r. z mennicy w Londynie. Av.: HENRIC 8 DEI GRA REX AGL Z FRA'C'. Rv.: hENRIC' RV'TILANS ROSA SINE SPINA – olśniewająca róża Henryka, bez cierni; 3,259 g. 

          Ta moneta nie wytrzymała konkurencji; nie stanowiła też podzielnej części funta (znane są 3 egzemplarze), i w kilka miesięcy później (5 listopada) została zastąpiona kolejną – crown of the double-rose, reprezentującą czwartą część funta (5 szylingów) [Silbury Coins: https://www.silburycoins.co.uk/]:

           Nowa korona o wadze 3,71 g i średnicy 26 mm była bita z 22-karatowego złota (92%). Emitowano ją do 1551 r. Po jednej stronie ukoronowana angielsko-francuska tarcza herbowa, z inicjałami lub bez. Legenda: Z Bożej łaski król Anglii i Francji, pan Irlandii. Po stronie przeciwnej ukoronowana podwójna róża Tudorów i ukoronowane inicjały:

           Inicjał h po lewej stronie tarczy i/lub róży pozostawał bez zmian, ale inne zmieniały się wraz ze zmianą żon (było ich – jak wiemy – sześć).  h - K oznacza Henryka i Katarzynę Aragońską, lub Katarzynę Howard; h - Λ – Annę Boleyn; h - I – Jane Seymour, a h - R – to po prostu Henricus Rex. Legenda: Henryk ósmy – olśniewająca róża bez kolców (cierni) – ma znaczyć, że my – Tudorowie – jesteśmy czyści jak dziewica Maria; działamy, powodowani szlachetnymi intencjami.

           „Bez kolców” nie tylko są Tudorowie, ale przede wszystkim właśnie – Maria, matka Jezusa. Jest to sparafrazowany początek modlitwy: Ave rosa sine spinis, / Te quam Pater in divinis / Majestate sublimavit, / Et ab omni vae servavit (lub: purgavit). Tekst składający się z siedmiu zwrotek jest medytacją o Zwiastowaniu Marii. Początek każdej zwrotki tworzy razem Pozdrowienie Anielskie. Po napisaniu do niego muzyki przez Thomasa Tallisa (ok. 1505-1585) utwór ten stał się popularną pieśnią kościelną. 

        

Henryk VIII, crown of the double-rose z mennicy w Londynie: DEI G' R' AGLIE' Z FRANC' DNS' hIBERNIE; HENRIC 8 RVTILANS ROSA SINE SPINA. 

            Dane metrologiczne angielskich nobli: 

             Noble były największymi złotymi monetami Średniowiecza i uczestniczyły w wielkim handlu, przenikając do Niderlandów, krajów cesarskich, Skandynawii, Państwa Krzyżackiego, do Polski i do Rosji, gdzie nazywano je korabielnikami (od корабль = okręt). Wkrótce w Szkocji i we Flandrii przystąpiono do produkcji własnych nobli. 

           Pierwszą złotą monetą Szkocji był właśnie nobel. Został wybity przez króla Dawida II (1329-1371) w związku z jego powrotem z angielskiej niewoli, gdzie spędził 11 lat (1346-1357). Najprawdopodobniej monety wyprodukowano jednorazowo tylko po to, by wypłacić nimi okup za Dawida. Po otrzymaniu okupu, Anglicy natychmiast szkockie noble przetopili.

Szkocja. David II (1329-1371), noble z 1357 r. o wartości 80 angielskich pensów. Av.: DΛVID DЄI GRΛ RЄX SCOTORVM. Rv.: IhC ΛVTЄm TRΛNCIЄNS P mЄDIVm ILLORVm IBΛT. [Hunterian Museum: https://www.gla.ac.uk/hunterian/]

           Do dziś dotrwały 4 egzemplarze. Wszystkie są w muzeach (w Hunterian Museum w Glasgow; National Museum of Scotland w Edynburgu; British Museum w Londynie i w Ashmolean Museum w Oxfordzie). Kolejne noble powstały dopiero za Jakuba VI w roku 1558:

Szkocja. Jakub (James) VI (1567-1625), gold thistle noble (z ostami) z 13 września 1588 r. Av.: IACOBVS. 6. DEI. GRATIA. REX. SCOTORVM. Rv.: FLORENT SCEPTRA PIIS REGNA HIS IOVA DAT NVMERAQ – władza bogobojnych rozkwita, królestwa im Bóg wylicza; 7,67 g. [Sovereign Rarities Ltd]

           Noble Jakuba bite były w Edynburgu, zawierały 23 ½ karata złota i warte były 146 szkockich szylingów i osiem pensów.

Moneta dwuszylingowa (two shillings) Jakuba VI z różą i ostem; Av.: I D G ROSA SINE SPINA – Jakub z Bożej łaski – róża bez kolców; Rv.: TVEATVR VNITA DEVS – Unię (z Anglią) ochrania Bóg; i bilonowa moneta ośmiopensowa (eight penny groat) z tarczą herbową Szkocji i ostem; Av.: IACOBVS D G REX SCOTOR; Rv.: OPPIDIVM EDINBVRGI – miasto Edynburg.

           W hrabstwie Flandrii książę Burgundii Philips de Stoute (1384-1404), syn króla Francji Jana II Dobrego – zarządził 1 października 1388 r. emisję nobli o wartości 102 groot (groszy), półnobli (halve) i ćwierćnobli (kwart) z „dobrego” złota o próbie 23 karaty i 9 granów (989/1000). 

Grosze i podwójne grosze Filipa II Śmiałego [źródło fotografii (poza jedną): Jean Elsen & ses Fils S.A.: https://www.elsen.eu/]

1. Flandria i Brabancja (unia walutowa). Philips de Stoute (1384-1404) & Johanna van Brabant (1355-1406), groot jangelaar z lat 1384-1386 z mennicy w Mechelen; Av.: PhS DVX BORG COM FLΛnD IOh DVC BRΛB. Rv.: MOnЄTΛ nOVΛ FLΛnDRIЄ ЄT BRΛBΛnTIЄ.

2. Flandria. Philips de Stoute, groot jangelaar z lat 1386-1387 z mennicy w Gandawie (Gent), Mechelen lub Brugii; Av.: PhILIPP DЄI G D BVRG Z COm FLΛnD. Rv.: SIT nO mЄ DnI BЄnЄD ICTVm – niech będzie błogosławione imię Pańskie. [Künker]

3. Philips de Stoute, dubbele groot jangelaar z lat 1386-1387 z mennicy w Gandawie; Av.: PhILIPPS DЄI GRΛ DVX BVRG Z COm FLΛnD. Rv.: SIT nO mЄn DOm InI BЄnЄ DICTVm / MONE TΛ DE FLΛИ DRIΛ.  

4. Philips de Stoute, dubbele groot leliaert z lat 1387-1389 z mennicy w Gandawie; Av.: PhILIPP DЄI GRΛ DVX BVRG Z COm FLΛnD; w polu: FLΛDRES. Rv.: SIT nO mЄn DOm InI BЄnЄ DICTVm / MONETΛ DE FLΛИDRIΛ.  

5. Philips de Stoute, dubbele groot botdrager z lat 1389-1404 z mennicy w Gandawie, Mechelen lub Brugii; Av.: PhILIPP DЄI G D'X BVRG Z COm FLΛnD. Rv.: SIT nO mE DOM InI BEnE DICTVM. 

6. Philips de Stoute, halve groot botdrager z lat 1389-1404 z mennicy w Gandawie, Mechelen lub Brugii; Av.: PhILIPPS DЄI G D BVRG Z COm FLΛnD. Rv.: SIT nO mЄ DnI BЄnЄD ICTVM.

           Początkowo mennica noblowa działała w Gandawie (1388-1390), następnie w Mechelen ( do 1392 r.) a potem w Brugii. Noble księcia burgundzkiego naśladowały wiernie angielski wzorzec, poza zmianą legendy na awersie i zmianą tarczy na burgundzką w ręku władcy:

Flandria. Philips de Stoute (1384-1404), gouden nobel o wartości 102 groot z lat 1388-1404 z mennicy w Gandawie (Gent), Mechelen lub Brugii; Av.: P hS DЄI GRΛ DVX BVRG COmЄS Z DnS FLΛnD. Rv.: +IhC ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm IBΛT; 7,66 g. [Schulman b.v.: http://www.schulman.nl/]

           Następny książę, Jan bez Trwogi, zaordynował 7 lipca 1407 r., by bić noble o wartości 72 groot:

Flandria. Jan zonder Vrees (1405-1419), gouden nobel o wartości 72 groot; Av.: I Oh S DЄI GRΛ DVX BVRG' COmЄS Z DnS FLΛnD. Rv.: +IhC ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm IBΛT; 6,74 g. [Schulman]

           Produkcję nobli wznowiono 22 czerwca 1425 r, na polecenie księcia Filipa III Dobrego. Nowy nobel o próbie 23 karaty i 3 grany (969/1000), produkowany teraz w Gandawie miał wartość 92 grosze.

Flandria, Philips de Goede (1419-1467), gouden nobel o wartości 92 groot z mennicy w Gandawie. Av.: PhS DЄI GRΛ DVX BVRG COmЄS I DnS FLΛnD. Rv.: +IhC ΛVTЄm TRΛnSIЄnS PЄR mЄDIVm ILLORVm IBΛT; 6,90 g.[Munthandel G. Henzen: https://www.henzen.org/index.php]

           Kolejne noble wybito w Gandawie zbuntowanej przeciw królowi hiszpańskiemu Filipowi II (1581-1584). Protestanckie władze miasta, które przewodziły w walce z Hiszpanią, rozkazały 11 listopada 1581 r. tamtejszemu mincmajstrowi Janowi Ghyselbrechtowi wybicie z 23-karatowego złota Vlaemsche nobel o wartości 7 guldenów i 10 stuivers, o 5% wyższej od wartości kruszcowej. Z tego powodu moneta ta nie utrzymała się w obiegu. Była bita w małych ilościach, w latach 1581-1583.

Miasto Gandawa (1581-1584), gouden nobel z 1581 r. Na awersie król z tarczą herbową Gandawy; po obu stronach głowy króla litery N - T, których znaczenie jest niewyjaśnione; na rufie sztandar z czterema liliami i lwem. Legenda: MO AVREA RESTAVR METROPOL GAND FLAND – złota moneta Gandawy, przywróconej stolicy Flandrii. Na rewersie: NISI DNS CVSTOD CIVITA FRVSTRA VIGILANT EAM [15]81 – Nisi Dominus custodierit civitatem frustra vigilat qui custodit eam – czyli: jeżeli Pan miasta nie ustrzeże, strażnik czuwa daremnie. Cytat z Psalmu 127,1; 6,77 g. [Munthandel G. Henzen]

           W innych zbuntowanych miastach i w Republice Zjednoczonych Prowincji, która powstała w tymże 1581 r. po zdetronizowaniu króla Filipa II, a obejmowała 7 protestanckich prowincji północnych Niderlandów (Holandia, Zelandia, Utrecht, Groningen, Geldria, Overijssel, Fryzja), kontynuowano produkcję nobli i rozenobli na stopę flamandzką. W Utrechcie początkowo z tytułami króla:

Utrecht (1577-1579), rozenobel z 1579 r. Av.: PHS D G HISPANIÆ REX DNS TRA. Rv.: CONCORDIA RES PARVÆ CRESCVNT. Jest to część aforyzmu rzymskiego historyka Gaiusa Sallustiusa Crispusa: Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. Zgoda małe państwa umacnia, niezgoda potężniejsze rujnuje. 7,62 g. [Numismatica Genevensis SA: https://www.ngsa.ch/]

Overijssel. Nobel op de Vlaamse voet (nobel na stopę flamandzką) z 1583 r. Av.: MO NE NOV AVRE ORDIN TRANSISSV LANIÆ. Rv.: NISI TV DOMINE NOS SERVA VERIS FRVSTRA 83 – Gdyby nie Ty Panie, nasza wiosna (czyli protestancka rewolucja) byłaby zaprzepaszczona – sparafrazowany cytat z Psalmu 124 (123); 6,75 g. [Schulman]

Geldria. Nobel op de Vlaamse voet z lat 1583-1585. Rv.: MO AVREA  DVC GELDRIÆ COM ZVT FANIÆ. Rv.: NISI QVIA DNS ERAT IN NOBIS FORTE DEGLVTISS – gdyby Pan nie był po naszej stronie, szansa byłaby stracona (połknięta) – sparafrazowany cytat z Psalmu 124 (123), 1-2: Nisi quia Dominus erat in nobis, dicat nunc Israel: nisi quia Dominus erat in nobis... – Gdyby Pan nie był po naszej stronie, niech to już przyzna Izrael – gdyby Pan nie był po naszej stronie... 6,72 g. [Schulman]

Geldria. Podwójny rozenobel z lat 1583-84 sprzedany przez Stack's Bowers Galleries w styczniu 2020 r. na NYINC Auction za 90 000 $. Av.: MONETΛ NOVΛ AV DVC GELRIE COM Z. Rv.: + DEVS TRΛNSFERT ET CONSTITVIT REGNΛ – niedokładny cytat z Księgi Daniela. Rozdział 2,21, przytoczony z Listu do Rzymian św. Pawła za Filipem Melanchtonem, reformatorem religijnym, najbliższym współpracownikiem Lutra: Deus transfert regna et constituit, id est efficit ut floreant et durent... W tłumaczeniu Biblii Wujka: I On [Bóg] odmienia czasy i wieki, przenosi królestwa i stanowi, daje mądrość mądrym i umiejętność rozumiejącym naukę... [Stack's Bowers: https://www.stacksbowers.com/Pages/Home.aspx]

Utrecht (1600–1601), rozenobel. Av.: MONE NO VA ORDIN TRAIECTE N. Rv.: CONCORDIA RES PARVÆ CRESCVNT; 7,59 g. [Schulman]

Overijssel. Kampen, rozenobel z ok. 1600 r. Av.: MON NO AV CIVI CAMPEN VALO TRANS ISVLAN. Rv.: CONCORDIA RES PARVÆ CRESCVNT; 7,62 g. [Schulman]

Fryzja (Friesland), ½ rozenobel z lat 1600-1601; Av.: MO NOVA AVRE  ORDINVM FRISI; Rv.: NISI TV DOMINE NOBISCVM FRVST – gdyby nie ty Panie, bylibyśmy straceni (działalibyśmy na próżno) – sparafrazowany cytat z Psalmu 124 (123); 3,76 g. [Schulman]

           W Anglii za panowania Henryka VII (1485-1509), 28 października 1489 roku, wyemitowano kolejną monetę prestiżową – podwójnego ryala (double ryal), o pełnej wartości jednego funta szterlingów, czyli było to 240 pensów albo 20 szylingów. W tamtym czasie była to zbyt duża wartość, nawet dla ludzi bogatych. Moneta nie miała praktycznego zastosowania a służyła przede wszystkim do prezentów i łapówek. Dziś kosztuje jeszcze drożej. Funt szterling trzeci od góry na fotografii poniżej został sprzedany przez Sovereign Rarities Ltd za 195 000 funtów szterlingów:

 

           Przepiękna moneta-medal, misternej roboty, jak przystało na epokę Renesansu. Awers nawiązuje bezpośrednio do pierwszego podwójnego florena, stworzonego 145 lat wcześniej w czasach Edwarda III i przywołuje tradycję najpiękniejszych monet francuskich okresu gotyku. Od wyobrażenia króla na majestacie (czyli suwerennego władcy), moneta otrzymała nazwę: sovereign. 

           Podwójny ryal ma średnicę od 39,5 do 42 mm i waży teoretycznie pół uncji, czyli 15,55 g złota próby 0.995 (23 karaty). W roku 1542 jego wagę zmniejszono do 12,96 g, a wartość do 200 pensów. W kolejnych latach rządów Henryka VIII, a potem jego syna – wyobrażenia, waga, próba złota i wartość wahała się od 240 do 174 pensów, by wrócić następnie do założeń początkowych. Produkowano też jednocześnie suwereny pełnowartościowe i o obniżonej wartości.

           Za czasów Elżbiety I (1558-1603) wyemitowano nową monetę, odpowiadającą wartości 240 pensów – nazwaną po prostu – funt (pound), a suweren (fine sovereign) uzyskał nową wartość: półtora funta (30 szylingów = 360 pensów).

Elżbieta I (1558-1603), gold pound 6. emisji z lat 1591-1595; Av.: ELIZABETH D G ANG FRA ET HIB REGINA; Rv,: SCVTVM FIDEI PROTEGET EAM. – tarcza wiary ją ochroni; Ø 39 mm, 11,08 g. [Bonhams: https://www.bonhams.com/]

           Król Jakub (1603-1625) wybił również swojego suwerena, zaś moneta 20-szylingowa, o 10% lżejsza od poprzednich, uzyskała w 1604 r. – z okazji zjednoczenia Anglii i Szkocji – nazwę unite:

Jakub (James) I, gold unite; Av.: IACOBVS D' G’ MAG’ BRIT’ FRAN’ ET HIB’ REX; Rv.: FACIAM EOS IN GENTEM VNAM – i uczynię ich jednym narodem – cytat z Księgi Ezechiela 37,22; 9,86 g. [AMR Coins]

           A kiedy w roku 1612 z kolei wartość tej monety wzrosła do 22 szylingów, w siedem lat później wyprodukowano nową – zredukowaną do tradycyjnej wartości – o narzucającej się nazwie laurel: 

Jakub I, gold laurel; Av.: IACOBVS D G MAG BRI FRA HIB REX; Rv.: FACIA M EOS IN GENTEM VNAM; 8,99 g. [Sovereign Rarities Ltd]

           Jednak jego następca Karol I (1625-1649) znowu wybił unite o wartości 20 szylingów, co konsekwentnie zaznaczono za głową monarchy:

Karol (Charles) I, gold unite, Av.: CAROLUS D G MAG BR FR ET HI REX. Rv.: FLORENT CONCORDIA REGNA – zjednoczone królestwa rozkwitają; 9,03 g. [Hammered British Coins: https://www.hammeredbritishcoins.com/]

           W latach 70. XVII w. po rewolucji Cromwella i restauracji królestwa, Karol II (1660-1685) kazał wyprodukować w zmechanizowanej już mennicy nową monetę o wartości 20 szylingów. Początkowo nie miała ona specjalnej nazwy, ale użytkownicy nazwali ją guinea, ta nazwa została powszechnie zaakceptowana.

Karol (Charles) II, gold guinea z 1663 r. Av.: CAROLVS. II. .DEI. GRATIA; Rv.: MAG. BR. FRA. ET. HIB. REX; 8,32 g. [Sovereign Rarities Ltd]

           Nazwa monety pochodzi od regionu Afryki (Gwinea), skąd pozyskiwano złoto używane do jej produkcji. Do roku 1717 wartość gwinei wahała się, dochodząc nawet do 30 szylingów. Od tego roku ustalona oficjalnie wartość wynosiła 21 szylingów. 

[źródło powyższych i poniższych fotografii (poza jedną): Sovereign Rarities Ltd]

1. Jakub (James II) (1685-1688), gold guinea z 1685 r. Av.: IACOBVS. II. DEI. GRATIA. Rv.: MAG. BR. FRA. ET. HIB REX; 8,17 g. 

2. Wilhelm III & Maria (William & Mary) (1688-1694), gold two guineas z 1694 r. Av.: GVLIELMVS. ET. MARIA. DEI. GRATIA. Rv.: MAG. BR. FR. ET. HIB . REX. ET. REGINA.; 16,73 g. 

3. Wilhelm III (1694-1702), gold guinea z 1701r. Av.: GVLIELMVS. III. DEI. GRA. Rv.: .MAG BR.FRA ET.HIB REX.; 8,38 g. 

4. Anna (Anne) (1702-1714), guinea z 1713 r. Av.: ANNA. DEI. GRATIA. Rv.: MAG BRI FR ET HIB REG. [Baldwin's: https://www.baldwin.co.uk/]

5. Jerzy (George) I (1714-1727), gold two guineas z 1726. Rv.: GEORGIVS. D.G. M.B.FE. ET. HIB. REX. F.D. Rv.: BRVN ET. L. DVX S.R.I.A.TH ET. EL.; 16,78 g. 

6. George II (1727-1760), gold five guineas z 1741 r. Av.: GEORGIVS.II. DEI.GRATIA. Rv.: M.B.F. ET. H. REX. F.D. B.ET. L. D. S. R. I. A. T ET. E. Napis na rancie: DECVS. ET. TVTAMEN ANNO. REGNI. DECIMO. QVARTO; 41,87 g.

7. George III (1760-1820), gold guinea z 1795 r. Av.: GEORGIVS .III. DEI.GRATIA. Rv.: M.B.F. ET. H. REX. F.D. B.ET. L. D. S. R. I. A. T ET. E.; 8,37 g. 

8. George III, gold „military” guinea z 1813 r. GEORGIVS III DEI GRATIA; na rancie legenda francuska: HONI. SOIT. QUI. MAL. Y. PENSE; na rewersie: BRITANNIARUM REX FIDEI DEFENSOR, 8,43 g.

           W roku 1816 Wielka Brytania przeszła na monometalizm złota. Wtedy podjęto działania, by ustabilizować brytyjską walutę wobec trudności gospodarczych po wojnach napoleońskich. Uznano, że powinno się odtworzyć monetę 20-szylingową (czyli o wartości jednego funta), bo moneta 21-szylingowa (guinea) jest niewygodna w rozliczeniach. Nawiązano więc do historycznej nazwy i do historycznych wizerunków; tak powstał nowy sovereign: 

           Od kiedy wprowadzono suwerena, nazwa guinea stała się umowną jednostką rozliczeniową, oznaczającą kwotę jednego funta i jednego szylinga w transakcjach honorowych. Początkowo nowa moneta 20-szylingowa była niepopularna, ponieważ użytkownicy woleli realizować płatności za pomocą funtowych banknotów.

           Wraz z początkiem I wojny światowej, suweren zniknął z normalnego obiegu w Wielkiej Brytanii. Nadal jednak był w normalnym obiegu w koloniach do 1932 r. W czasie licznych wojen służył (i służy nadal) np. do finansowania operacji specjalnych na terenach opanowanych przez wroga. Jest produkowany (z przerwami) do dziś; dla kolekcjonerów i inwestorów w złoto:

Écu

            We Francji powstała w roku 1266 złota moneta écu d'or (denier d'or à l'écu), o teoretycznej wadze 4,2 g, z charakterystyczną tarczą fleurs-de-lis (błękitna tarcza z niewielkimi złotymi liliami; „usiana” liliami), symbolizującą monarchię francuską, oraz z krzyżem kwiecistym i czterema fleur-de-lis na rewersie. Miała wartość 10 groszy turońskich (120 denarów) i stanowiła składową wielkiej reformy groszowej Ludwika IX (1226-1270). Jej produkcja była jednak tylko symboliczna. Dziś znanych jest 5-6 egzemplarzy. [Wszystkie (poza opisanymi inaczej) fotografie monet francuskich pochodzą z: Bibliothèque nationale de France. Département des Monnaies, Médailles et Antiques: https://www.bnf.fr/fr/departement-monnaies-medailles-antiques]

Écu d'or Ludwika IX (1226-1270) z lat 1263-1270, Ø 24 mm. Av.: +LVDOVICVS. DЄI. GRACIA. FRAnCOR. RЄX. Rv.: +XPC. VnICIT. XPC. RЄGnAT. XPC. IMPЄRAT.

           Dopiero Filip IV od 1290 roku podjął na większą skalę bicie monety złotej. Król ten, znany ze swoich machinacji finansowych, i nazywany z tego powodu le roi faux-monnayeur, emitował w tym celu aż sześć rodzajów monet ze złota. W tym dwa o standardzie florena (z czystego złota). Dziś obie monety florenowe Filipa IV są numizmatyczną rzadkością.

           1. W roku 1290 wybito „małego złotego królewskiego” (petit royal d'or / petit florin) z królem siedzącym na niskim tronie króla Franków z dynastii Merowingów Dagoberta I (629-634). Petit royal d'or, o wadze teoretycznej odpowiadającej florenowi (3,547 g) – w przeciwieństwie do angielskiego złotego pensa – jako pierwsza francuska moneta cieszył się powodzeniem w całej Europie [źródło fotografii: Jean Vinchon Numismatique: http://www.vinchon.com/]:

1. Filip (Philippe) IV (1285-1314), petit royal d'or z 1290 r. Ø 20 mm - 20,5 mm. Av.; PhILIPPVS DЄI GRACIA. Rv.: + FR A(N)CO RVm RЄX. 

           2. Piętnaście lat później, w roku 1305, ukazał się drugi nominał o wartości florena – z wyobrażeniem króla w długim płaszczu (mantelet d'or) – jednak o wadze o ułamek zaniżonej w stosunku do monety poprzedniej (3,496 g):

 

2. Filip IV, mantelet d'or z kwietnia 1305 r. Av.: Ph’ DЄI GRA FRACOR RЄX. Rv.:+ XPC VICIT XPC RNAT XPC IPЄRAT. [Bibliothèque nationale de France / Elsen / Auction FR: https://www.auction.fr/]

           W roku 1296 pojawiła się też piękna moneta o wartości nominalnej dwóch petit royal d'or i o podobnych wyobrażeniach stempla. Ze względu na wyraźnie zaznaczone berło w ręku króla, monety te zwano masse d'or.

          Na awersie król na tronie Dagoberta: w prawej dłoni trzyma berło z zakończeniem w kształcie lilii; palcami lewej dłoni delikatnie podtrzymuje kwiat lilii –  obydwa te heraldyczne wyobrażenia (fleur-de-lis) to – jak powiedziano wyżej – symbole monarchii francuskiej przyjęte jeszcze za czasów Filipa I (1060-1108). W otoku: + PhILIPPVS DЄI GRA[cia] FRAИChORVM REX. Na rewersie – krzyż liściasty i ukwiecony, pomiędzy jego ramionami – lilie; całość otoczona wyszukanym ornamentem oraz inskrypcją: + XP[icto]C VIИCIT XP[icto]C RЄGИAT XP[icto]C ImPЄRAT [iNumis: https://www.inumis.com/]:

Filip IV, masse d'or (denier d'or à la masse) ze stycznia 1296 r. [kolekcje prywatne (kp)]

           Masse d'or był emitowany od 1296 do 1310 roku jako równowartość podwójnego florena. Jednak chociaż waga się zgadzała (7,05 g), to ten grand royal miał obniżoną próbę z 24 do 22 karatów (do 91,6%). Dodatek miedzi powodował, że moneta miała ciemniejszą barwę i była o wiele twardsza niż złoto florenowe. Z tego powodu, zamiast royal d'or – złoty królewski, nazywano ją royal dur – twardy królewski. 

           Taka dewaluacja spowodowana była koniecznością ratowania budżetu, w związku z dużymi kosztami wojen z Anglią, Flandrią i Aragonią. Wreszcie dług króla wymknął się na tyle spod kontroli, że oprócz „fałszowania” własnej monety, król uciekł się do środków drastycznych – wyeliminował swoich wierzycieli: wygnał z Francji (ograbił) żydowskich lichwiarzy i zlikwidował (ograbił) zakon templariuszy.

           W sierpniu 1303 r. wybito kolejną monetą, o praktycznie takiej samej wadze co masse d'or (7,094 g), ale tym razem z czystego złota. Emisja majestatycznego złotego królewskiego, przedstawiającego władcę na wysokim tronie z ozdobnym, gotyckim oparciem, miała na celu zatarcie złego wrażenia, jakie wywołał „fałszerski” proceder króla. Właśnie ze względu na to wyszukane „krzesło” monetę nazywano: chaise d'or. Ten prawdziwy i piękny złoty królewski był bity we Francji przez ponad 120 lat.

           Na awersie król na majestacie, trzymający berło fleur-de-lis i lilię – symbole Francji, w otoku: + PhILIPPVS DЄI GRA FRAИChORVM REX. Na rewersie – krzyż liściasty i ukwiecony w czterolistnej obwódce z czterema koronami oraz inskrypcja: XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC ImPЄRAT.

Filip IV, chaise d'or z sierpnia 1303 r. (kp) 

           Dwa kolejne rodzaje monet z 24-karatowego złota mają wagę niezależną od wzorca florenowego. Na jednej (petite masse d'or; emisja w 1305 r.) o wadze teoretycznej 4,706 g – postać króla, ukazana tak, jak na „dużym” masse d'or:

Filip IV, Reine d'or ou petite masse d'or / florin d'or dit „à la Reine” (petite masse d'or) z 1305 r. Av.: PhILIPP. DЄI. GRA. FRAChORV. REX. Rv.: +XPC. VINCIT. XPC. RЄGNAT. XPC. ImPЄRAT. (kp)

           Na drugiej z 1311 roku, o wadze 4,136 g – wyobrażenie Baranka Bożego – motyw znany nam już z syryjskiego bezanta, który odtąd znajdzie stałe miejsce na monetach francuskich na ponad sto lat. Jest to angel d’or:

Filip IV, angel d'or z 24 stycznia 1311 r. Na awersie słowa modlitwy: Agnus Dei qui tollis peccata mundi miserere nobis – Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami. Na rewersie: Chrystus zwycięża, Chrystus panuje, Chrystus rządzi; 4,08 g. 

Filip IV, angel d'or ze stycznia 1311 r. Av.: + AGn' D'I QVI TOLL' PCCA MVDI MISЄRЄRЄ nOB'; w polu monety: Ph' RЄX. Rv.: + XP'C o VInCIT o XP'C o RЄGNAT o XP'C o IMPЄRAT. (kp)

           Złote monety z Barankiem Bożym i słowami modlitwy: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis est (zwane od czasów Jana Dobrego Mouton d'or) – bite były we Francji do 1425 roku:

(kp) 1. Ludwik X (Louis X) (1314-1316), angel d'or z maja 1315 r. Av.: + AGn' D'I QVI TOLL' PCCA MVDI MISЄRЄRЄ nOB'; w polu monety: LVD'REX. Rv.: + XP'C o VInCIT o XP'C o RЄGNAT o XP'C o IMPЄRAT.

2. Filip V (Philippe V) (1316-1322), angel d'or z grudnia 1316 r. Av.: + AGn' D'I QVI TOLL' PCCA MVDI MISЄRЄRЄ nOB'; w polu monety: Ph'REX. Rv.: + XP'C o VInCIT o XP'C o RЄGNAT o XP'C o IMPЄRAT.

3. Karol IV (Charles IV) (1322-1328), angel d'or ze stycznia 1322 r. Av.: + AGn' D'I QVI TOLL' PCCA MVDI MISЄRЄRЄ nOB'; w polu monety: KL'REX. Rv.: + XP'C o VInCIT o XP'C o RЄGNAT o XP'C o IMPЄRAT.

4. Jan II (Jean II le Bon) (1350-1364), mouton d'or (angel d'or )ze stycznia 1322 r. Av.: + AGn' DЄI QVI TOLL' PCCA MVDI MISЄRЄRЄ nOB'; w polu monety: IOh' RЄX. Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGNAT XP'C IMPЄRAT.

5. Karol VI (Charles VI) (1380-1422), angel d'or / mouton d'or z 1417 r. z mennicy w Angers. Av.: + AGn DЄI QVI TOLL PЄCAT mVDI mISЄ nOBIS; w polu monety: oRoF RXo. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IMPЄRAT.

6. Karol VII (Charles VII) (1422-1461), angel d'or / mouton d'or z lat 1424-1425. z mennicy w Tuluzie. Av.: + AGn DЄI QVI TOLL PЄCAT mVDI mIS nOBIS; w polu monety: k : F RX. Rv.: + XPC VIHCIT XPC RЄGHAT XPC IHPЄRAT.

             „Złoty Baranek” emitowany był również w Niderlandach:

(kp) 1-2. Księstwo Brabancji, Joanna & Wacław (Jeanne et Wenceslas) (1355-1383), mouton d'or z 1357 r. z mennicy Vilvoorde. Av.: + AGN DEI QVI TOLL PCCA MVDI MISERER NOB; w polu monety: IOh' DUX. Rv.: + XPC VINCIT XPC REGNAT XPC IMPERAT.

3-4. Joanna & Wacław, double mouton d'or / grand mouton d’or z 1366 r. z mennicy Vilvoorde. Av.: + AGN • DEI • QVI • TOLL • PCCA •MVDI •MISERERE •NOB. w polu monety: IOh' DUX. Rv.: + XPC : VINCIT : XPC : REGNAT : XPC : IMPERAT.

5-6. Hrabstwo Flandrii, Lodewijk van Male (1346-1384), mouton d'or / gouden lam z lat 1356-1364 z mennicy Gent (Gandawa) lub Mechelen. Av.: + AGN DEI QVI TOLL PCCA MVDI MISERER NOB; w polu monety: LVD''-CO:F; Rv.: + XPC VINCIT XPC REGNAT XPC IMPERAT. 

7. Hrabstwo Holandii, Wilhelm V (1350-1389), double mouton d'or z 1357 r. mennica Dordrecht; w polu awersu: VI DUX; 5,30 g.

8. Biskupstwo Utrechtu, Floris van Wevelinkhoven (1379-1393), mouton d'or; w polu awersu: FOT - COS: 4,60 g. 

           Trochę „lepsze” od florena „anżelory” zapewniają zapotrzebowanie na złoto wśród francuskich elit do roku 1326, kiedy to Karol IV (1322-1328) wybija z 24-kratowego złota swoje złote królewskie: royal d'or o wadze teoretycznej 4,219 g:

           Moneta przedstawia Karola stojącego w długim płaszczu, tak jak na mantelet d'or, ale w ozdobnym gotyckim portyku, nawiązującym do tronu z chaise d'or jego ojca.

1-3. Karol (Charles) IV (1322-1328), royal d'or z 16 lutego 1326 r. Av.: KOL RЄX FRA COR. Rv.: XPC VInCIT XPC RЄGИAT XPC IMPЄRAT. (kp)

4. Karol IV, petit royal d'or z 16 lutego 1326 r. Av.: KOL RЄX FRA COR. Rv.: XPC VICIT XPC RЄGnT XPC IPRAT. (Znane są 3 egz., na zdjęciu moneta z aukcji MDC Monaco: https://www.biddr.com/auctions/mdcmonaco/)

             Za pierwszego króla z dynastii de Valois, Filipa VI (1328-1350) prosty system monetarny, który starali się stworzyć jego poprzednicy ulega załamaniu. Mennice drobnych feudalnych emitentów na terenie Francji zostają zamknięte, a król w ciągu swojego długiego panowania wybija aż 10 rodzajów monet złotych i kilkanaście rodzajów srebrnych monet groszowych. Za jego panowania powstają najwspanialsze monety. Są to (w kolejności emisji): 

           Złoty królewski Filipa naśladuje wiernie emisję jego kuzyna sprzed dwóch lat. Moneta jest tylko nieco lżejsza [iNumis]:

Filip (Philippe) VI (1328-1350), royal d'or z 2 maja 1328. Av.: PhS RЄX FRΛCOR. Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           Parisis d'or do przepiękna moneta wyemitowana na mocy decyzji królewskiej z 6 września 1329. Na awersie – król na wysokim, gotyckim tronie, u jego nóg leżą dwa lwy. W prawej dłoni berło zakończone fleur-de-lis (w kształcie lilii) – symbol monarchii francuskiej. W dłoni lewej – Main de Justice (Boża Ręka Sprawiedliwości) – berło używane najpewniej już podczas koronacji Ludwika IX (1226-1270), a później odnowione na koronację Napoleona i dziś znajduje się w zbiorach Luwru. [Maison Palombo Geneve: http://www.maison-palombo-geneve.com/]

Filip (Philippe) VI, parisis d'or z 6 września 1329. Av.: + PhILIPPVS DЄI GRΛ FRΛИCORVM REX. Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           Écu d'or à la chaise przedstawia króla siedzącego na gotyckim tronie; w prawej dłoni Filip trzyma miecz, lewą dłoń opiera na heraldycznej tarczy z fleurs-de-lis:

           Jak imponująco prezentowały się złote monety francuskie, możemy dostrzec dopiero przez porównanie ich wielkości do typowych monet o standardzie florena, a także do prestiżowych nominałów Kastylii i Leónu oraz królestwa Neapolu [źródło fotografii powyższej i poniższej: The British Museum]:

Filip (Philippe) VI, écu d'or à la chaise z 1 stycznia 1337 r. (5. moneta jest z drugiej emisji z 1343 r.) Av.: + PhILIPPVS DЄI GRΛ FRΛnCORVM RЄX. Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           Écu d'or à la chaise jako moneta najpełniej prezentująca nie tylko majestat władcy (wódz, gotów do walki), ale i określająca terytorium, nad którym ją sprawuje (tarcza z herbem ziem) już w dziewięć lat później znalazła naśladowców. Oczywiście –  głównie w Niderlandach. Trzeba przy tym przyznać, że tamtejsi mistrzowie dłuta w niczym nie ustępowali francuskim.

Kraje cesarskie. Ludwik IV (Lodewijk IV / Louis de Bavière) (1328–1347). Księstwo Brabancji. Jean III (1312-1355), écu d'or à l'aigle / chaise d'or à l'écu / gouden schild z listopada 1338 r. z mennicy w Antwerpii; Av.: + LVDOVICVS DЄI GRA ROMAnORVM INP'. Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGNAT XP'C INPЄRAT; 4,53 g. [Jean Elsen & ses Fils S.A.: https://www.elsen.eu/]

Hrabstwo Flandrii. Lodewijk van Male (1346-1384), gouden schild met de adelaar / écu à l'aigle z lat 1348-1357 z mennicy Gent (Gandawa), Brugia lub Mechelen; Av.: + LVDOVICVS DЄI GRA COMЄS Z DnS FLΛD. Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGNΛT XP'C INPЄRΛT; 4,49 g. [Elsen]

Kraje cesarskie. Karol (Karl) IV (1355-1378). Księstwo Brabancji. Wenceslaus I van Luxemburg (1356-1383), chaise d'or z mennicy w Antwerpii; Av.: + KAROLVS DЄI GRA ROMAnORVM IMP'. Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGNAT XP'C INPЄRAT; 4,47 g. [H.D. Rauch: https://www.hdrauch.com/site/de/]

Księstwo Akwitanii. Édouard de Woodstock (le Prince Noir) (Edward Czarny Książę) (1330-1376), chaise d'or z 1366 r. z mennicy w Bordeaux; Av.: + ЄD PO GnS RЄGIS ΛnGLIЄ PnS ΛQITΛnIЄ – Eduardus primogenitus regis Angliae. Princeps Aquitaniae – Edward, pierworodny (syn) króla Anglii. Książę Akwitanii. Rv.: + DЄVS IVDЄX IVSTVS FORTIS Z PΛCIЄn B – Deus iudex iustus, fortis et patiens – Bóg jest sędzią sprawiedliwym, mocnym a cierpliwym. Jest to fragment Psalmu 7,12; B = Burdigala= Bordeaux; 3,5 g. 

Hrabstwo Flandrii. Lodewijk van Male (1346-1384), nieuw gouden schild met de leeuw z lat 1373-1383; Av.: + LVDOVICVS DЄI GRΛ COm' Z DnS FLΛnD'. Rv.: + XPC VIИCIT XP'C RЄGИΛT XP'C IMPЄRΛT; 4,48 g. [Schulman]

Hrabstwo Flandrii. Filips de Stoute (1384-1404), gouden schild met de leeuw / écu d’or à la chaise z mennicy w Mechelen / Malines; Av.: +  PhILIPPVS DЄI GRΛ COm' Z Dn'S FLΛnD'. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT; 4,49 g. [MDC Monaco]

Księstwo Geldrii & Księstwo Jülich, Wilhelm I (1371-1402) & Wilhelm III von Jülich (1393-1402), écu d'or; Av.: + GVIhЄLmVS DЄI GRΛ DVX IVLI Z GЄLR'. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IИPЄRΛT; 4,36 g. [Stack's Bowers & Ponterio: https://www.stacksbowers.com/Pages/Home.aspx]

Hrabstwo Holandii. Wilhelm VI (1404-1417), gouden schild / chaise d'or z 1411 r., mennica Dordrecht; Av.: + GVILLЄLm'  DVX COm hOLΛND Z ZЄL'. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IИPЄRΛT; 3,73 g. [Schulman]

Hrabstwo Holandii. Jakobina Bawarska (Jacoba van Beieren / Jacqueline de Bavière) (1417-1433) & Philips de Goede (1419-1467), gouden schild z 1425 r. z mennicy w Dordrecht. Av.: PhS DVX BVRG COm FLΛD hЄS hOL Z Ʒ. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IИPЄRΛT; 3,54 g. [Schulman]

Hrabstwo Flandrii. Philips de Goede (1419-1467), gouden schild klinkaart z 1426 r. z mennicy w Gandawie. Av.: PhS DVX BVRG COm FLΛD hЄS hOL Z Ʒ. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IИPЄRΛT; 3,65 g. [Elsen]

           Wróćmy do Francji. Decyzją z 31 października 1338, niedługo po wybuchu wojny stuletniej (1337-1454) wprowadzono nowy nominał – lion d'or. [The Tyrant Collection: https://thetyrantcollection.com/]

           Awers monety przedstawia króla z berłem i francuską lilią w dłoniach, siedzącego na niewidocznym tronie w gotyckim portyku z baldachimem, podobnym jak na royal d'or Karola IV sprzed 12 lat, ale u stóp władcy leży pokorny (domyślamy się, że angielski) lew. Ten heraldyczny motyw symbolizuje zapewne oczekiwane zwycięstwo nad Edwardem III.

Filip (Philippe) VI, lion d'or z 31 października 1338 r. Av.: + Ph DЄI GRΛ FRΛnC RЄX. Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGИΛT XPC IИPЄRΛT. (kp)

           Pavillon d'or –moneta najmisterniej chyba wykonana w całej historii francuskiego mennictwa – powstała rok później [Künker]: 

           Przedstawia króla na tronie, siedzącego pod udrapowanym baldachimem, ozdobionym francuskimi liliami [Stack's Bowers]: 

           W ręku Filip trzyma berło, zakończone lilią [Lot-Art: https://www.lot-art.com/]: 

Filip (Philippe) VI, pavillon d'or z 8 czerwca 1339 r. Av.: + PhILIPPVS DEI GRΛ FRΛИChORVM RЄX. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           W trzy lata po wybuchu wojny stuletniej z Anglią, 29 stycznia 1340 roku Filip VI rozkazał wybić wyjątkową monetę propagandową, po tym, gdy 26 stycznia Edward III ogłosił się królem Francji. Couronne d'or była produkowana tylko przez trzy miesiące. Jest rarytasem średniowiecznego francuskiego mennictwa.

           „W swojej prostocie ta moneta jest jednym z arcydzieł numizmatyki okresu gotyku” – tak opisał couronne d'or autor przewodnika po wystawie monet. [M. Dhenin: La couronne de France d’après les monnaies (w:) La Monnaie mirair des Rois, exposition à la Monnaie de Paris, 1978] Moneta ze zdjęcia powyżej została sprzedana na The New York Sale Auction 49 za 61 000 $. [źródło: http://dev.thenewyorksale.com/]

           Króla na majestacie zastępuje korona, w polu pokrytym liliami. Ma legitymizować Filipa jako króla Francji w obliczu roszczeń Edwarda III. Wyobrażenie przedstawia słynną koronę Karola Wielkiego, która po raz pierwszy została użyta podczas koronacji króla Franków Karola Łysego (843-877) i była używana do koronowania królów Francji aż do koronacji Ludwika XVI w 1775 roku.

Filip (Philippe) VI, couronne d'or z 29 stycznia 1340 r. Av.: + Ph´ DI GRΛ REX FRΛИC; Rv.: +  XP´C VIИCIT XP´C RЄGИΛT XP´C IMPЄRΛT. (kp)

           Na mocy decyzji Filipa z 6 kwietnia 1340 roku pojawia się podwójny złoty królewski (double royal d'or). Przedstawia króla siedzącego w gotyckich stallach z baldachimem. Na ramieniu opiera długie berło; w lewej ręce trzyma krótkie berło zakończone lilią [źródło fotografii: Lot-Art]:

Filip (Philippe) VI, double royal d'or z 6 kwietnia 1340 r. Av.: Ph DEI GRΛ FRΛnC RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           Nowy rodzaj angel d'or zostaje ustanowiony 27 stycznia 1341 r. Przedstawia Archanioła Michała, który lewą ręką podtrzymuje tarczę z herbem Francji, a prawą ręką berłem w kształcie krzyża poskramia smoka [The Tyrant Collection]: 

           To wyraźne nawiązanie do Księgi Objawienia (12:7-9): Michał i jego aniołowie stoczyli bój ze smokiem. I walczył smok oraz jego aniołowie, lecz nie przemógł i już nie znalazło się dla nich miejsce w niebie. Anielski Filip broni Francji przed angielskim diabłem, Edwardem III.

Filip (Philippe) VI, angel d'or z 27 stycznia 1341 r. Av.: PhILPPVS D GRΛ FRΛC RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

           Również w 1341 roku wprowadzono kolejną piękną monetę – florin Georges, z awersem przedstawiającym św. Jerzego, tratującego angielskiego smoka na tle francuskich lilii. 

           Święty jest tu zapewne przyzwany jako obrońca, potrzebny po katastrofalnie przegranej rok wcześniej bitwie morskiej pod Sluys, gdzie zginęło 15 tysięcy francuskich żołnierzy. Niemniej jednak wybór św. Jerzego jest tutaj zagadkowy, gdyż – jak wiadomo – święty ten jest uznanym patronem Anglii. [MDC Monaco]

Filip (Philippe) VI, florin Georges 2. emisji z 27 kwietnia 1346 r. Av.: + PhILIPPVS DЄI GRΛCIA FRΛHCORVM RЄX; Rv.: + XPC VIHCIT XPC RЄGHΛT XPC IHPЄRΛT. (kp)

           Chaise d'or wybite w 1346 r. przedstawia króla siedzącego na gotyckim tronie z dwoma berłami: fleur-de-lis i Main de Justice [Lot-Art]:

Filip (Philippe) VI, chaise d'or z 17 lipca 1346 r. Av.: + PhILPPVS DЄI GRΛCIΛ FRΛnCORVM RЄX; Rv.: + XP'C VInCIT XP'C RЄGИΛT XP'C IMPЄRΛT. (kp)

           Następca Filipa VI – Jan II (1350-1364) wybija „tylko” siedem rodzajów monet ze złota:

           Najwspanialszą monetą jest unikatowy, zachowany tylko w jednym egzemplarzu złoty denar z kwitami lilii –  denier d'or aux fleurs de lis z roku 1351. Na awersie przedstawia króla Jana stojącego w gotyckim portyku. W prawej ręce trzyma berło fleur-de-lis, lewą przyciska do piersi; pole monety „usiane” jest liliami.

Jan II (Jean II le Bon) (1350-1364), denier d'or aux fleurs de lis z 1351 r. Av.: + IOhAnnЄS DЄI GRΛCIΛ FRΛnCORVM RЄX; Rv.: + XP'C VIИCIT XP'C RЄGИAT XP'C IИPЄRΛT. 

           W tym samym roku powstaje znane nam już écu d'or à la chaise, w cztery lata później złoty baranek, po nim – połówka złotego baranka (demi-agnel d'or czy też demi-mouton d'or) oraz królewski złoty (royal d'or). Stemple do tych monet są nadal wykonywane po mistrzowsku, ale sam proces wybijania monet jest mniej staranny.

Jan II, écu d'or à la chaise, 3. emisja; 4,48 g. Av.: + IOhΛnnЄS DЄI GRA FRΛnCORVM RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IИPЄRAT. 

Jan II, royal d'or, 2. emisja; 3,50 g. Av.: + IOhЄS DЄI GRA FRΛCORV RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IИPЄRΛT. 

           Najważniejszą jednak monetą Jana jest frank (franc d'or à la cheval) – moneta z czystego złota, utworzona w celu wykupienia się króla z angielskiej niewoli. Słowo franc, oznacza w języku starofrancuskim: wolny. Utrwaleniu tej nazwy sprzyjał napis umieszczony na monecie: FRΛnCORV[m]:

           Panowanie Jana, to okres dla Francji niepomyślny. Król w polityce wewnętrznej i zagranicznej podejmował wiele nieprzemyślanych decyzji, które doprowadziły Francję niemal do katastrofy. 19 września 1356 r., pomimo trzykrotnej przewagi liczebnej, wojska Jana zostały pokonane w bitwie pod Poitiers, a król dostał się do niewoli. W tej sytuacji, w styczniu 1358 r. Jan podpisał traktat, w którym zrzekł się połowy swojego królestwa i zgodził się na wypłacenie horrendalnego okupu (3 mln écu d'or, czyli 11,64 tony złota) za swoje uwolnienie. 

           Franc à cheval został utworzony 5 grudnia 1360 roku, a wprowadzony do obiegu w lutym 1361 r. Na awersie – w pełni uzbrojony król na koniu w galopie, lewą ręką trzyma uzdę konia, w prawej wznosi miecz, który sięga aż rantu monety. Król na głowie ma hełm i koronę. Jego zbroja i zbroja konia pokryte są fleur-de-lis. Av.: + IOhΛnЄS DЄI GRACIA FRΛnCORV RЄX; Rv.: + XPC VInCIT XPC RЄGnAT XPC IMPЄRΛT. 

           Motyw pędzącego rycerza ze wzniesionym mieczem jest nam już znany z: multiplo di tarì d'oro „con cavaliere” Karola d’Anjou, króla Neapolu i Sycylii (1266-1285). We Francji po śmierci Jana, jego syn Karol V kontynuuje (od września 1364 roku) wybijanie tej monety. 

Karol (Charles) V (1364-1380), franc à cheval z 3 września 1364 r. Av.: KAROLVS DЄI GRΛCIΛ FR ΛnCORV RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IMPЄRAT. 

           „Złoty rycerz” obmyślony głównie dla wykupu króla z angielskiej niewoli, stał się wkrótce monetą europejską, chętnie naśladowaną, głównie w Niderlandach Burgundzkich. Wprowadzono ją tam za księcia Filipa III (Philips de Goede) w roku 1434. Burgundzki gouden rijder czy też cavalier d'or był bity w złocie próby .992. 

1. Hrabstwo Flandrii (Vlaanderen). Ludwik II de Male (Lodewijk van Male) (1346-1384), cavalier d'or / gouden rijder, mennica Gandawa. Av.: LVDOVIC DЄI GRA COMES Z DNS FLADRIЄ. Rv.: + XPC VINCIT XPC  RЄGNAT XPC IHPЄRAT. (kp)

2. Hrabstwo Holandii, Wilhelm V (Guillaume V pour l'Hollande / Willem V de Beieren) (1350-1389), cavalier d'or / franc à cheval; Av.: GVILLV DЄI - GRΛ COmЄS Z DnS hΛnOnIЄ; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИΛT XPC IMPЄRΛT. (kp)

3. Księstwo Brabancji, Joanna & Wacław (Jeanne et Wenceslas) (1355-1383), écu d'or au cavalier / franc à cheval, mennica Louvain. Av.: IOhAnnA DЄI GRACIA BRABATIЄ: DVX; Rv.: +XP'C VInCIT XP'C RЄGИAT XP'C IMPЄRAT. (kp)

4. Hrabstwo Rumigny (Rummen, Romeinen; miasto między Löwen i Maastricht w Brabancji) Arnold van Heer van Rumigny, Oreye en Vogelsanc (1355-1370), cavalier d'or, Av.: IOhAnnЄS ЄVΛN G ЄTЄRnOn DnS RVMinЄnV (Jan Ewangelista wiecznym panem Rumigny); Rv.: +XP'C VIHCIT XP'C RЄGnAT XP'C IMPЄRAT. [Künker]

5. Cambrésis. Arcybiskupstwo Cambrai. Robert II de Genève (1368-1372), cavalier d'or / franc à cheval, Av.: ROBETVS DЄI GRA ЄPS ЄT C OMЄS CAMЄRAX. Rv.: XPC VInCIT XPC RЄGnAT XPC IИPЄRAT. [Monnaies d'Antan: http://www.monnaiesdantan.com/]

6. Księstwo Bretanii. Jean V (1399-1442), florin d'or au chevalier, 1. emisja z lat 1420-1423. Av.: + IOHΛИИЄS DЄI GRΛCIA BRITOnV DVX. Rv.: + DЄVƷ In ΛDIVTORIVm mЄVm InTЄnDЄ [iNumis]

7. Księstwo Geldrii (Gelderland). Arnoud van Egmond (1423-1473), rijdergoudgulden; Av.: ΛRnOLD DVX GЄL IVL Z COmЄS. Rv.: + mOn nOVΛ ΛVRЄA  DVCIS GЄLRЄ. (kp)

8. Hrabstwo Holandii. Philips de Goede / Philippe le Bon (1434-1467), gouden rijder / cavalier d'or, mennica Dordrecht. Av.: PhS DЄI GRA DVX BVRG COM ЄS hOLD ƷЄ; w polu: + hOLD. Rv.: + SIT nOmЄn DOmIИI BЄnЄDICTVm AmЄИ. (kp)

9. Wicehrabstwo Béarn (Vicomté de Béarn). Gaston IV de Foix-Grailly (1436-1472), écu d'or / chevalier. Av.: DOmInVS ILLVmInΛTO mЄΛ ЄT SΛLV[s mea] – (Dominus illuminatio mea, et salus mea), Pan światłem i zbawieniem moim. Rv.: GΛSTO DЄI GRΛ DOmInVS BЄΛRnII. [Numismatica Genevensis SA: https://www.ngsa.ch/]

10. Księstwo Bretanii. François I (1442-1450), cavalier d'or, mennica Rennes. Av.: + FRΛnCISCVS DЄI GRΛ BRITOnV DVX. Rv.: + DЄVS In ΛDIVTORIV' MЄVM InTΛNDЄ R. (kp)

           W szczególny sposób wykorzystano złotego jeźdźca w hrabstwie Tyrolu. Po raz pierwszy pieniądz ze srebra równowarty monecie złotej w swojej mennicy w Hall zaczął produkować w roku 1486 arcyksiążę Sigismund (zwany „der Münzreiche” – bogaty w monety). Ten wynalazek rozpowszechnił się później na całym świecie i otrzymał nazwę talara (kp): 

           Kiedy w XVI w. zaczęło do Europy masowo napływać złoto z Nowego Świata, w mennicy w Hall około roku 1563 odtworzono dokładnie w złocie tamtą monetę – dla cesarza Ferdynanda I, który w tym właśnie roku odwiedził Hall jako książę Tyrolu. Pierwszy na świecie srebrny odpowiednik florena, teraz wyprodukowany ze złota, stanowił wartość 7 florenów, co ktoś zaznaczył, wydrapawszy tę cyfrę obok głowy księcia na monecie.

Siedem florenów w złocie z mennicy w Hall w Tyrolu o wadze 24,23 g. Moneta reklamowana jako „pierwszy w historii talar w złocie” a sprzedana na 8. aukcji Numismatica Genevensis za 280 000 franków szwajcarskich. Wyobrażenie arcyksięcia to daleka reminiscencja awersu masse d'or Filipa IV. Na rewersie galopujący rycerz w zbroi, otoczony piętnastoma tarczami z herbami następujących posiadłości Habsburgów: Nellenburg, Alzacja, Kyburg, Tyrol, Feldkirch, Pordenone (Portenau), Kraina (Krain), Styria, Karyntia, Slovenska krajina (Slovenska marka / Windische Mark), Hohenberg, Habsburg, Ferrette (Pfirt), Austria i Burgundia; u dołu większa tarcza z herbem Tyrolu. [źródło: Numismatica Genevensis]

Stemple arcyksięcia Der Münzreiche z mennicy w Hall, wyeksponowane na wystawie w Wiener Münzkabinett (fot. Damian Marciniak: https://gndm.pl/pl/blog/list)

Egzemplarz monety Sigismunda wytłoczonej w złocie, również z wydrapaną po obu stronach cyfrą VII, ze zbiorów Wiener Münzkabinett, waga 24,09 g. [Kunsthistorisches Museum Wien: https://www.khm.at/]

           W XV i XVI w. spotykamy też złotego jeźdźca m. in. w Niderlandach, Akwitanii, Sabaudii i w Westfalii, w hrabstwie Gronsveld:

(kp) 1. Księstwo Akwitanii (Aquitaine). Charles (1468-1474), cavalier d'or; v.: KΛROLVS DVX ΛQVITΛnIЄ. Rv.: XPC VInCIT XPC RЄGnΛT XPC ImPЄRΛT.

2. Księstwo Geldrii (Gelderland). Karel van Egmond (1492-1538), rijdergoudgulden z mennicy w Nijmegen; Av.: KΛROLVS DVX GЄLI IVL C ƷV'. Rv.: + mOn nOVΛ ΛVRЄA  DVCIS GЄLRЄ.

3. Księstwo Sabaudii. Charles II (1504-1553), écu d'or / cavalier; Av. CAROLVS DVX SABAV DIE SECODVS. Rv.: NII DEEST TIMENTIBVS DEVM T CAXIN.

4. Hrabstwo Gronsveld (Gronsfeld / Groêselt / Groéselt). Jean de Bronckhorst (1508-1558), florin d'or / saint Georges. Av.: SΛnCTVS GЄORGIVS; w polu: GRO. Rv.: mOnЄTΛ NOVΛ ΛVRЄΛ GRONSFЄ.

           W Republice Zjednoczonych Prowincji, grote oude gouden rijder – wielki stary złoty rycerz, wprowadzony w 1606 r., stał się grubą monetą do większych transakcji na rynku wewnętrznym. Bity był z 22-karatowego złota i ważył 10 g. Miał wartość 10 guldenów i 2 stuiver (kp).

           W roku 1645 zaprzestano bicia rycerzy, a ich wartość uzależniono od kursu złota. Na awersie inskrypcja: MO(neta) AUR(ea) PRO(vinciarum) CONFOE(deratarum) BELG(icarum); na rewersie: CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT. Zgoda małe państwa umacnia, niezgoda potężniejsze rujnuje. 

Zjednoczone Prowincje. Holandia. Donatywa wybita w 1687 r. w złocie, stemplami dukatona czyli srebrnego rycerza (moneta talarowa: zilveren rijder), o wadze 34,35 g. Sprzedana na 347. aukcji Schulman b.v. za 24000 euro. [źródło: http://www.schulman.nl/]

           Produkcję gouden rijder o takich samych parametrach jak poprzednio wznowiono w Zjednoczonych Prowincjach w 1749 r. Wartość monety zaznaczano w polu rewersu – było to teraz 14 guldenów. Z powodu załamania się ceny złota w 1. połowie XVIII w. do obiegu wróciło w Niderlandach dużo starych, tezauryzowanych do tej pory złotych monet. Te niestandardowe monety wyławiano z obiegu, przetapiano i tworzono z nich produkowane już teraz maszynowo złote rycerze. Gouden rijder nadawał się do tego doskonale, ze względu z niską (w porównaniu do dukata) próbę złota. Jednak w 1764 r. cena złota ponownie wzrosła i produkcja przestała być opłacalna. Złote rycerze pozostawały w obiegu aż do XIX wieku (kp).

             Wróćmy jednak do Francji XIV wieku. Pomimo desperackich warunków, w jakich frank został wprowadzony w 1360 roku, miał ostatecznie stać się standardową francuską monetą złotą. Wynikało to z tego, że w wyniku reformy monetarnej jeszcze z 1262 roku ustanowiono funta turońskiego (libra z Tours / livre tournois) jako podstawę do produkcji monet w królestwie. 

           Wartość funta turońskiego ustalono na 20 sous (sou od: solidus, nazwa różnych jednostek monetarnych o średniej wartości) czyli 20 groszy turońskich (gros tournois) o wadze 4,219 g srebra próby .958 czyli 20 × 4,044 = 80,88 gramów czystego srebra. Frank, to bita w dużych ilościach moneta o wartości właśnie funta turońskiego. Używanie tej nazwy było się we Francji tak powszechne, że stało się synonimem livre tournois w księgowości. 

Jean II le Bon (1350-1364) franc à cheval – konny frank z 1360 r., czyli livre tournois w złocie. 

           W roku 1365 Karol V rozkazuje, by wprowadzić do obiegu monetę o ułamek lżejszą od franc à cheval (3,824 g zamiast 3,885), ale wycenianą tak samo na 20 sous, jest to więc także frank, ale tym razem „pieszy frank”: franc à pied:

           Awers monety przedstawia króla stojącego w gotyckim portyku w zdobionej kwiatami lilii tunice, narzuconej na kolczugę. Karol w prawej ręce dzierży wzniesiony miecz, a w lewej trzyma berło Main de Justice. Pole monety usiane jest kwiatami lilii. Ten bojowy wizerunek króla Francji zdaje się mówić, że pomimo zwycięstw w walkach z jego ojcem, Anglia wojny jeszcze nie wygrała. Karol gotowy jest do walki za Francję:

Karol (Charles) V (1364-1380), franc à pied z 20 kwietnia 1365 r. Av.: KAROLVS DE GR FRΛnCORV RЄX; Rv.: + XP'C VIИCIT XP'C RЄGИAT XP'C IИPЄRΛT. 

           Za następcy Karola V mennictwo francuskie staje się bardziej niż skomplikowane. W ciągu pierwszych pięciu lat panowania Karola VI monety bite są w imieniu jego ojca. Następnie po sromotnie przegranej przez Francuzów bitwie pod Azincourt, Henryk V, król Anglii panuje w Normandii, książę Burgundii w Paryżu, a chory psychicznie król wydziedzicza następcę tronu, swojego syna Karola VII, którego francuscy rojaliści uznają jednakże za przyszłego króla. Po śmierci Karola VI, królem Francji zostaje nowy król Anglii Henryk VI, ale południe Francji uważa za króla Karola VII. Wszyscy wybijają swoje monety.

           Do roku 1422, w którym umiera Karol VI, emitowanych jest w jego imieniu 10 rodzajów monet złotych:

           Écu d'or à la couronne – ukoronowana złota tarcza – została utworzona na mocy edyktu z 11 marca 1385 r. jako równowartość 22 groszy turońskich:

Karol VI écu d'or à la couronne 2. emisji z 28 lutego 1388 r. z mennicy Saint Pourçain sur Sioule, 3,9 g. [Agence Chris'Numismatique: https://www.chrisnumismatique.com/]

Karol (Charles) VI (1380-1422), écu d'or à la couronne; zdjęcie 1. i 2. to monety z 2. emisji z 1385 r.; 3. emisja z 1394 r.; 4. emisja z 1411 r. Av.: KAROLVS DЄI GRACIΛ FRAnCORVm RЄX; Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IMPЄRAT. (kp)

           Écu nawiązuje do pierwszej francuskiej złotej monety – denier d'or à l'écu – wybitej w roku 1266 przez Ludwika IX. Dzięki przedstawieniu heraldycznej tarczy z fleurs-de-lis, będącej symbolem zjednoczonej Francji, ten właśnie motyw był punktem odniesienia dla emisji kolejnych francuskich władców, stając się nieodłącznym elementem stempla ich najważniejszych złotych monet.

(kp) 1. Karol (Charles) VII (1422-1461), écu d'or à la couronne, 1.emisja z lat 1429-1435 z mennicy Troyes. Av.: KAROLVS DEI GRA FRANCORVM REX. Rv.: XPC VINCIT XPC REGNAT XPC IMPERAT.

2. Karol VII, écu d'or neuf à la couronne, 2. emisja z 1445, z mennicy w Paryżu.

3. Ludwik (Louis) XI (1461-1483), écu d'or à la couronne z 1461 r. z mennicy w Bourges. Av.: LVDOVICVS DEI GRA FRAИCOR REX. Rv.: XPC VIИCIT XPC REGИAT XPC ImPERAT.

4. Ludwik XI, écu d'or au soleil z 1475 r. z mennicy w Tuluzie. 

5. Karol (Charles) VIII (1483-1498), écu d'or au soleil, 1. emisja z 1483 r. z mennicy w Paryżu. Av.: KAROLVS DEI GRA FRANCORVM REX. Rv.: XPC VINCIT XPC REGNAT XPC IMPERAT.

6. Karol VIII, écu d'or au soleil z mennicy w Troyes.

7. Karol VIII, écu d’or au soleil de Bretagne z 1491 r., z mennicy w Nantes.

8. Ludwik (Louis) XII (1498-1515), écu d´or au soleil z mennicy w Lyonie. Av,: LVDOVICVS DEI GRA FRANCORV REX. Rv.: XPS VINCIT XPS: REGNAT XPS IMPERAT.

            Złota tarcza była emitowana we Francji do czasów Ludwika XVI (1774-1792/3), a także m. in. w Akwitanii, Nawarze, w Niderlandach oraz przez biskupów Cambrai i przez papieży w Awinionie. 

(kp) 9. Ludwik XII, écu d'or au porc-epic (z jeżozwierzami) z 1507 r. Av.: + LVDOVICVS DEI GRACIA FRANCORV REX. Rv.: + XPS VINCIT XPS REGNAT XPS IMPERAT.

10. Ludwik XII, écu d’or au soleil de Bretagne z mennicy w Nantes. 

11. Ludwik XII, écu d’or au porc-épic de Bretagne z 1499 r. z mennicy w Nantes.

12. Franciszek (François) I (1515-1547), écu d'or aux salamandres (z salamandrami) z 24 lutego 1540 z mennicy w Tuluzie. Av.: + FRANCISCVS DEI GRATIA FRACORVM REX. Rv.: + XPS VINCIT XPS REGNAT XPS IMPERAT.

13. Franciszek I, écu d’or au soleil 1. typu, 1. emisji z 23 stycznia 1515 r, z mennicy w Tuluzie. Av.: + FRANCISCVS DEI GRA FRACORVM REX. Rv.: + XPS VINCIT XPS REGNAT XPS IMPERAT.

14. Franciszek I, écu d'or à la croisette z 19 marca 1541 z mennicy w Rouen.

15. Franciszek I, écu d'or au soleil du dauphiné, przed 1528 r., mennica Crémieu.

16. Henryk (Henri) II (1547-1559), écu d’or à l’effigie, z 1549 z mennicy w Bayonne. 

17. Henryk II, écu d''or aux croissants, 1552, Paryż.

18. Henryk II, écu d’or à la croisette z lat 1547-1548, z mennicy w Marsylii.

19. Henryk (Henri) III (1574-1589), écu d'or, 1578 r., La Rochelle.

20. Karol (Charles) IX (1560-1574), écu d'or au soleil z 1568 r., Paryż. 

21.Karol (Charles) X (1589-1590), écu d'or au soleil, 1592 r. Paryż. Av: CAROLVS.X.D.G.FR ANCOR.REX.1592 A. Rv.: + CHRISTVS REGNAT VINCIT: ET IMPERAT.

22. Henryk (Henri) IV (1589-1610), écu d'or au soleil, 1596 r. Troyes. Av.: HENRICVS. IIII. D. G. FRAN. ET. NAVA. REX 1596. Rv.: CHRISTVS. REGNAT. VINCIT ET. IMPERAT. 

23. Ludwik (Louis) XIII (1610-1643), écu d'or au soleil, 1641 r. Paryż. 

24. Ludwik (Louis) XIV (1643-1715), écu d'or, 1644 r., Rouen.

25. Ludwik XIV, double louis d'or à l'écu, 1691 r., Toulouse.

26. Ludwik (Louis) XVI (1774-1792/3), louis d’or, 1774 r., Paryż. Av.: LUD • XVI • D • G • FR • ET NAV • REX •; Rv.: CHRS • REGN • VINC • IMPER.

           Cofnijmy się znowu do czasów Karola VI. Na początku 3. dekady XV w. ukazuje się nowe wydanie chaise d'or. Zamiast ozdobnego gotyckiego tronu, który niejako stał się oznaczeniem tego nominału, tutaj król siedzi na prostym tronie Dagoberta, który legitymizuje Karola VI jako prawowitego króla Francji. Obok tronu – dwa lwy i dwie francuskie tarcze herbowe. W dłoniach nastawiony bojowo władca trzyma wzniesiony miecz i berło z Bożą Ręką Sprawiedliwości, tak, jak na wizerunku z „pieszego franka” jego ojca. Nogi Karola spoczywają na grzbiecie pokonanego lwa, domyślamy się, że – angielskiego. To motyw z monety Filipa VI, wybitej na początku tej stuletniej, przegrywanej, jak na razie, wojny z Anglią.

Karol (Charles) VI (1380-1422), chaise d’or; emisja delfina Karola VII od lipca/sierpnia 1420 r. do października 1422 r. z mennicy w La Rochelle. Av.: + KAROLVS DЄI GRACIA FRAИCORVm RЄX. Rv.: + XPC VINCIT XPC RЄGИAT XPC IMPЄRAT. [The Tyrant Collection]

           Paradoksem jest, że to chaise d'or zostało wybite w roku haniebnego traktatu z Troyes, w którym król Francji uznał króla Anglii za swojego prawowitego następcę. Chyba właśnie z tego powodu, a nie dlatego, że był pomylony nazwano go: „le Fou”; bardziej „głupiec” niż „szaleniec” – a w zasadzie i jedno, i drugie.

Karol VI, emisja delfina Karola VII, double d'or z 1420 r. z mennicy w La Rochelle. (kp) 

           Rysunek stempli jest chaotyczny, jak czasy, w których ta moneta powstała, ale i tak – w porównaniu na przykład ze współczesnymi monetami polskimi, jest to wzór doskonałości rzemiosła.

           W 1421 roku powstał salut d'or, przedstawiający scenę Zwiastowania: Archanioł Gabriel stoi przed Dziewicą Marią, pozdrawiając Ją (po łacinie) słowami znanej wszystkim katolikom modlitwy: Ave gracia plena Dominus Tecum –  Zdrowaś (Mario) łaskiś pełna, Pan z Tobą... Co podkreśla – w iście komiksowym stylu –  szyld z tym właśnie napisem: AVЄ:

           Rozdziela Ich ukoronowana tarcza Francji. Scena znana nam już z saluto d'oro Karola d'Anjou (1266-1278), z Neapolu. Na rewersie – prosty krzyż łaciński. W otokach typowe legendy: KAROLVS DЄI GRACIA FRAHCORVm RЄX i XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IИPЄRAT [MDC Monaco]:

Karol VI, salut d’or z 11 sierpnia 1421 r., z mennicy w Paryżu. (kp)

           Taką samą monetę, tyle, że z tarczą herbową angielsko-francuską i tytułami: król Anglii i dziedzic Francji wyemitował w tym samym czasie Henryk V w podbitej właśnie Normandii:

Henryk (Henry) V (1413-1422), salut d’or, emisja z lat 1419-1422 z mennicy w Rouen. Av.: + hЄИR DЄI GRA RЄX AИGL hЄRЄS FRAИCI. Rv.: + XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IИPЄRAT; 3,88 g. [The British Museum]

           Jego następca, Henryk VI (1422-1453) umieścił na swoim salucie dwie tarcze herbowe w osobliwy sposób:

           Archanioł Gabriel (jeżeli to On) znalazł się teraz po prawej stronie monety i jako uosobienie Anglii, opierając łokieć na angielskiej tarczy, już – sugestywnie – prawie wręczył Marii, uosabiającej Francję, tę właśnie tabliczkę z napisem AVЄ; witaj dziewico Francjo pod moimi rządami – zdaje się mówić ten przekaz.

Henryk (Henry) VI (1422-1453), salut d’or, emisja z lat 1423-1433 z mennicy w Rouen. Av.: + hЄИRICVS DЄI GRA FRAИCORV Z AGLIЄ RЄX. Rv.: (lew) XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC ImPЄRAT. [The Tyrant Collection]

           Ale tymczasem sytuacja na frontach stuletniej wojny się odmieniła, co widać na następnej, jakże charakterystycznej monecie: Archanioł Michał nad dwoma osobnymi tarczami Francji i Anglii, ale...

           Angelot d'or – smutny mały aniołek o wadze 2,3 g i wartości ⅗ salut d’or z mennicy Saint-Lo. Wyemitowany w roku 1427 tuż przed utratą przez Anglików ich francuskich posiadłości za cudownym wstawiennictwem Joanny d’Arc. [Ira & Larry Goldberg Auctioners: https://www.goldbergcoins.com/content/]

           Zwycięski („le Victorieux”) Karol VII zarządza w 1429 r. sporządzenie ostatniej chyba już kunsztownej monety, dowodzącej arcymistrzowstwa francuskich grawerów stempli. Jest to royal d'or z czystego złota o teoretycznej wadze 3,824 g i typowych legendach: KAROLVS DЄI GRACIA FRAИCORV RЄX i XPC VIИCIT XPC RЄGИAT XPC IИPЄRAT. Na awersie Karol VII w długim płaszczu jak na mantelet d'or Filipa IV, wyszywanym liliami (manteau fleurdelisé). W obu dłoniach trzyma długie berła fleur-de-lis. Pole monety usiane liliami.

Karol (Charles) VII (1422-1461), royal d'or 1. emisji z 9 października 1429, z mennicy w Montélimar. [MDC Monaco]

(kp) Karol VII, royal d'or 1. emisji z 9 października 1429: 1. z mennicy w Orleanie. 2. z nieokreślonej mennicy. 3. z mennicy w Angers. 4. z mennicy w Tours.

Karol VII, royal d'or 2. emisji z 5 kwietnia 1431: 5. z mennicy w La Rochelle. 6. z mennicy w Saint-Pourçain.

           Stuletnia militarna rywalizacja największych potęg średniowiecznej Europy powoli dobiegała końca, tak, jak dobiegło końca Średniowiecze. Anglia i Francja nie rywalizowały tylko na polu walki, ale także na polu rzemiosła, kultury, techniki i sztuki. Dzięki właśnie tej rywalizacji, zarówno w Anglii, jak i we Francji powstały jedne z najpiękniejszych złotych monet tej epoki. 

           Panowanie kolejnego króla, Ludwika XI, to przywracanie porządku i czas porządkowania mennictwa. Kończy się 140-letni okres bicia ozdobnych, gotyckich, przepięknych złotych monet. Nastaje czas pragmatyki finansowej dla odbudowy jednolitego państwa. I to właśnie wtedy powstaje moneta, na której Archanioł Michał z tarczą Francji w ręku, ostatecznie dobija angielskiego smoka:

Ludwik (Louis) XI (1461-1483), triple angelot d'or o wadze 13,59 g z roku 1467, z mennicy w Paryżu. Av. LVDOVICVS DЄI GRΛCIΛ FRΛnCORVm RЄX. Rv.: XPS VInCIT XPS RЄGnΛT XPS ImPЄRAT. 

           Kolejnym paradoksem francuskiego mennictwa jest to, że to ten właśnie wizerunek, znowu został podchwycony przez Anglików, a w połączeniu z wizerunkiem okrętu, który znowu miał Francuzom przypominać klęskę pod Sluys – posłużył za stemple do angielskich monet złotych, emitowanych tam przez następnych dwieście lat.

Ludwik XI, demi-angelot d'or z roku 1467, z mennicy w Paryżu. Av. LVDOVICVS DЄI GRΛ FRΛnCOR RЄX. Rv.: XPS VInCIT RЄGnΛT ЄT ImPЄRAT; 2,21 g. 

           W Anglii moneta ta miała specjalne znaczenie, bowiem, jak już wiemy, leczyła skrofuły. Przypomnijmy: podczas ceremonii Touching for the King's Evil (King's Evil czyli scrofula), chorzy doznawali uzdrowienia przez nałożenie rąk królewskich, ale, żeby zapobiec nawrotowi choroby otrzymywali też przedziurawioną złotą monetę z Archaniołem Michałem, którą należało nosić na szyi: 

Ceremonialne monety (touch-piece) króla Anglii Karola I (1625-1649) z Archaniołem Michałem i okrętem. (kp)

           Kiedy od 1634 r. nie emitowano już tego nominału, przygotowywano dla cierpiących specjalne medaliki z tym właśnie wizerunkiem anioła. Leczenie za pomocą złotych żetonów kontynuowała jeszcze królowa Anna na początku XVIII wieku.

           Tymczasem we Francji, w roku 1580 postanowiono wyemitować monetę o wartości ¼ écu d'or w srebrze, czyli monetę odpowiadającą 15 sols (kp):

1.-3. Henryk (Henri) III (1574-1589), sol parisis; Av.: + HENRICVS III D G FRAN ET POL REX; Rv.: SIT NOMEN DNI. BENEDICTVM; 1. 1578 r., mennica Riom. 2. 1581 r., Paryż. 3. 1584 r., Tuluza

4.-6. Henryk III, double sol parisis / gros de six blancs; 4. 1579 r., Bourges. 5. 1582 r., Troyes. 6. 1584 r. Limoges.

           Tak powstał écu d'argent czyli quart d'écu:

 [iNumis] 1. Henryk (Henri) III (1574-1589), quart d'écu écu de face z 1581 r. z mennicy w Tours. Av.: HENRICVS. III. D. G. FRAN. ET. POL. REX. Rv.: .SIT. NOMEN. DOMINI. BENEDICTVM. 1581.

2. Henryk III, quart d'écu croix de face z 1582 r. z mennicy w Nantes. Av.: + HENRICVS. III. D: G. FRANC. ET. POL. REX 1582. Rv.: SIT. NOMEN. DOMINI. BENEDICTVM.

3. Karol (Charles) X (1589-1590), quart d'écu, croix de face z 1590 r. z mennicy w Paryżu. Av.: + CAROLVS. X. D. G. FRANC. REX 1790. Rv.: SIT. NOMEN. DOMINI. BENEDICTVM.

4. Henryk (Henri) IV (1589-1610), quart d'écu, croix fleurdelisée de face z 1610 r. z mennicy w Angers. Av.: + HENRICVS. IIII. D: G. FRANC. ET. NAVA. REX 1610. Rv.: SIT. NOMEN. DOMINI. BENEDICTVM. 

5.-6. Henryk III, huitième d'écu croix de face (⅛ écu d'or, czyli ½ écu srebrnego); 1581 r., Nantes i 1589 r. Rennes.

           W 1640 r. Ludwik XIII podjął decyzję o zreformowaniu francuskiego systemu monetarnego, ustabilizowaniu waluty, przywróceniu do niej zaufania, tak, by stała się konkurencyjna dla monety hiszpańskiej. 

           Utworzono écu d'argent równowarte złotemu écu oraz złotą monetę dwukrotnie większą od dawnego écu d'or  – o wartości (w czasie utworzenia) = 11 livres i 10 sols, wadze 6,752 g i próbie 0.917, czyli luidor. 

Dziesięć louis d'or z mennicy w Paryżu wybijane przy użyciu prasy śrubowej. Największa moneta w historii Francji o wadze 67,49 g ze złota próby 0.917. Takie wielokrotności luidorów (10, 8 i 4) nie miały praktycznego zastosowania. Przeznaczone były głownie do gier prowadzonych przy królewskim stole, a także do łapówek i prestiżowych podarunków. Moneta ze zdjęcia została sprzedana w 2019 r. na aukcji Numismatica Genevensis za 700 000 franków szwajcarskich. [Numismatica Genevensis SA: https://www.ngsa.ch/]

           Na obu monetach – złotej i srebrnej – dominującym elementem stempli jest właśnie wspaniały portret Ludwika, wygrawerowany przez rzeźbiarza Jeana Warina (wypromowanego przez kardynała de Richelieu na szefa mennicy), nic więc dziwnego, że dla tych monet przyjęła się nazwa louis d'argent i louis d'or.

Srebrne écu z 1641 i 1642 r, o wartości „złotej tarczy”, odpowiadające cesarskiemu talarowi. Moneta po lewej została sprzedana w 2019 r. na aukcji MDC Monaco za 112 000 euro. Av.: LVDOVICVS XIII D G FR ET NAV REX. Rv.: SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM.  

[MDC Monaco i Chaponnière & Firmenich SA: http://www.cfnumis.com/]

           „Złota tarcza” (écu d'or) ważyła wtedy 3,375 g i odpowiadała wartością 5 livres tournois (LT) i 15 sols albo 560 deniers, zgodnie z systemem: 1 LT = 20 sols = 240 deniers, który obowiązywał we Francji do 1795 r. Jeden liwr (livre) to nieco ponad 0,6 g czystego złota.

           „Złoty ludwik” nie zastąpił dotychczas wybijanych monet, dopełnił tylko system, przez stworzenie stabilnej monety, o zmiennej wartości, dostosowywanej do wahań ceny liwra. 

           Od tego czasu duże kwoty wyrażane są albo w „liwrach”, albo w „ludwikach”. Takie rozwiązanie działało skutecznie do rewolucji francuskiej (kp).

           Pod koniec 1792 roku luidor o aktualnej wartości 24 liwry i ważący 7,649 g uzyskał nowy, republikański rewers i nową próbę złota – 0.900:

           Geniusz Francji wypisuje słowo Konstytucja na księdze opartej na ołtarzu. Za nim – rózgi liktorskie – symbol idei republikańskiej – nakryte czapką frygijską – symbolem rewolucji; przed nim – Kogut galijski jako symbol jedności i tożsamości Francuzów, nad Kogutem znak mennicy M = Tuluza. Nad tym wszystkim: REGNE DE LA LOI – rządy prawa / króluje prawo / panuje prawo; a pod tym: L'AN 5 DE LA LIBERTE – rok piąty wolności. 

           Przy tym wszystkim – na awersie biedny Ludwik, jak gdyby już nieobecny. Być może zresztą, że to jest tylko jego głowa, którą pozbierali spod gilotyny. [źródło fotografii tej i poniższej: Numismatica Genevensis]

           Z dniem 5 lutego 1793 roku ten rewolucyjny louis d’or uzyskał też stałą wartość nominalną, a wraz z uśmierceniem Ludwika, moneta jego imienia uzyskała również nowy awers: Republika Francuska. Rok II. [Wartość] 24 LIVRES, a także znak mennicy, w tym wypadku W = Lille. (kp)

           Po przejściu Republiki na system dziesiętny (1793) i ustanowieniu franka jako głównej jednostki monetarnej (1795) powstała złota moneta 20-frankowa o wadze 6,45 g z wizerunkiem Napoleona w różnych wcieleniach, a potem z wizerunkami zmieniającymi się, wraz ze zmianą statusu państwa. Taki moduł złotej monety – nazywanej nadal luidor albo napoleon – utrzymał się we Francji do 1914 r. (kp)

           Złote monety emitowano we Francji w olbrzymich ilościach, takich, że do dziś 20-frankówki sprzedawane są w zasadzie po cenie zawartego w nich złota.

           W złocie emitowano też inne nominały aż do 1936 r.

Czerwony złoty i złoty polski

            W roku 1325 król Czech Jan Luksemburski (1310-1346) i król Węgier Karol Robert d’Anjou (1307-1342) zawarli w Trnavie porozumienie o wybijaniu złotych monet. Najwcześniejsze floreny Europy Środkowej powstały w Czechach, gdzie obok bardzo bogatych złóż srebra, odkryto też złoto. Już w roku 1325 król Jan, z pomocą specjalistów sprowadzonych z Lombardii zorganizował dla nich w Pradze odrębną mennicę. Czeskie monety od florenckiego pierwowzoru odróżniała legenda awersu: JOH[ann]ES R[ex] BOEM[ie] oraz znaki mennicze (przy głowie świętego Jana), które zmieniały się co kilka lat.

Floren Jana Luksemburskiego z czeskim lwem przy głowie św. Jana.

Floreny Jana z innymi znakami menniczymi.

            Początkowo floren wart był 14 groszy praskich, później cena jego wzrastała. Następca Jana, Karol IV (1346-1378) kontynuował emisję florenów:

Floren Karola z mennicy w Kutnej Horze.

            Jako król rzymski i cesarz, emitował Karol jednak dukaty ze swoim popiersiem na awersie. Do roku 1355 w otwartej koronie królewskiej (tzw. niskiej); po roku 1355 – w koronie cesarskiej (zamkniętej; wysokiej) oraz z lwem czeskim na rewersie.

Karol w koronie cesarskiej.

            Wokół wyobrażeń awersu i rewersu – inskrypcja: KAROLVS DЄI GRACIA / ROMANORVM ЄT BOHЄMIЄ RЄX.

Dukaty Karola IV.

            Wacław IV (1378-1419) kontynuuje produkcję dukatów, początkowo według wzoru Karola. Kolejna emisja nawiązuje do francuskiego écu d’or, a po roku 1384 powstaje oryginalny stempel, który zastępuje popiersie króla gotyckim inicjałem jego imienia. Na rewersie – czeski lew w wieńcu.

            Złota moneta czeska przeznaczona była głównie do handlu z Flandrią, Nadrenią, Francją i państwami włoskimi. Szacuje się, że w Czechach rocznie przekuwano na monety około 100 kg złota z własnych kopalń. Było to bez porównania z tym, co zaoferowały nowo odkryte, przebogate złoża na Węgrzech. Na przełomie XIII i XIV w., kiedy ustał napływ do Europy złota muzułmańskiego, nasiliła się eksploatacja złóż na Słowacji, w Słowenii i w Siedmiogrodzie.

            Na Węgrzech przystąpiono do bicia florenów, zwanych tu forintami, nieco później niż w Czechach. Niektóre źródła przytaczają rok 1325, inne 1335. Karol Robert (1308-1342) zorganizował główną mennicę w Krzemnicy, za pomocą fachowców z Kutnej Hory, w pobliżu bardzo bogatych złóż srebra i złota.

            Ordynacja mennicza właśnie z 1335 r. postanawia, że złote monety mają być bite na wzór florenów z Florencji, z czystego złota, ale mają być „odrobinę” cięższe. Dalsze postanowienia uściślają wagę na 3,558 g, co powoduje, że ta „odrobina”, to 0,021 g różnicy w stosunku do teoretycznej wagi monety florenckiej. Na rynku jednak obie monety traktowano jako równowartościowe. Pierwsze floreny węgierskie naśladowały ściśle wzór florencki. Legenda wokół lilii brzmiała: KAROL[us] V[ngarie] REX.

Floreny Karola Roberta d'Anjou.

            Następca Karola Roberta, król Węgier i Polski – Ludwik d'Anjou (1342-1382) kontynuował produkcję florenów o niezmienionym stemplu, z legendą LODOVICI REX.

Floreny Ludwika Węgierskiego.

            Stopniowo jednak wprowadzał floreny z tarczą herbową Andegawenów i legendą LODOVICVS DЄI GRACIA RЄX, zachowując typowy rewers ze świętym Janem:

            Kolejne emisje odeszły już zupełnie od florenckiego pierwowzoru, bowiem do awersu z herbem i legendą LODOVICI D[ei] G[racia] R[ex] VNGARIЄ, dodano rewers z postacią świętego Władysława, patrona Węgier, w aureoli, ale z bronią i insygniami władzy doczesnej oraz legendą SAN[c]TVS LADISLAVS R[ex]. Taki zestaw stempli florenów utrwalił się na Węgrzech aż do czasów Macieja Korwina (1459-1490).

Floreny Ludwika. Po lewej z lat 1364-1372, mennica Buda; po prawej z ok. 1378 r., z mennicy w Budzie lub Peczu, z głową Saracena obok postaci św. Władysława.

            Na Węgrzech przekuwano na floreny w różnych mennicach około półtorej tony złota rocznie. Pod koniec XIV w. wybijano w ciągu roku około 400 000 florenów.

            W tym czasie floreny węgierskie rozprzestrzeniły się po całej Europie, docierając również w wielkich ilościach do Polski. Wcześniej jeszcze, kiedy po śmierci Karola Roberta, jego żona Elżbieta Łokietkówna przybyła z Węgier do Neapolu, aby uzgadniać dynastyczne plany jego sukcesorów, przywiozła ze sobą oprócz sześciu i pół tony srebra – również ponad cztery tony czystego złota i „pół skrzyni” florenów. Potem syn Ludwik dosłał jej jeszcze prawie tonę złota. Wobec obracania takimi sumami, nie dziwota, że polskim królem został najpierw Ludwik, a potem jego młodsza córka Jadwiga.

Floreny Marii d’Anjou (1382-1387), siostry królowej Polski, Jadwigi, mennica Koszyce, emisja po 1385 r.

Floreny Zygmunta Luksemburskiego jako króla Węgier (1387-1437) i Czech (od 1419) [1-5] i jako cesarza (od 1433) [6-9].

Floreny króla Węgier i Czech Albrechta (Alberta) I (1437-1439) z mennicy w Kremnicy.

Floreny króla Węgier, Czech i Polski Władysława Warneńczyka (1440-1444) z mennicy w Nagybánya i Hermannstadt (dziś Sybin w Rumunii) – na awersie m.in. herby Polski i Litwy.

Floreny Władysława V Pogrobowca (1444-1457), mennica Kremnica i Nagybánya.

Floreny regenta Jana Hunyady’ego (1446-1453), mennica Nagybánya.

Floreny Macieja Korwina (1458-1490): 1. Floren z lat 1461-1462, mennica Kremnica. 2. Z lat 1458/1459, mennica Nagybánya. 3. Ok. 1458-1459, mennica Kremnica. 4. Z lat 1458-1467, mennica Hermannstadt (dziś Sybin). 5. Z ok. 1460 r., Hermannstadt. 6. Z lat 1461-1467, Hermannstadt. 7. Z lat 1461-1467, Hermannstadt. 8. Z ok. 1466 r., Hermannstadt. 9. Z lat 1466/1467, Hermannstadt. 10. Z ok 1467 r., mennica Nagybánya. 11. Ok. 1467-1469, Kremnica. 12. Ok. 1468-1469, Nagybánya.

            Około roku 1470 król Maciej Korwin zmienił stempel awersu florenów, wprowadzając wyobrażenie Matki Bożej z Dzieciątkiem i legendę MATHIAS D[ei] G[racia] R[ex] VNGARIЄ, odtąd ten wzór będzie przez wiele lat typowy dla wszystkich monet bitych w węgierskich mennicach. Floreny węgierskie zaczęto zaś teraz nazywać dukatami, albo z niemiecka – goldguldenami.

Dukaty Macieja Korwina: 13. Dukat z lat 1472-1478, Kremnica. 14. Z lat 1479-1482, Nagybánya. 15. Z lat ok. 1483-1485, Nagybánya. 16. Z lat ok. 1484-1487, Nagybánya. 17. Ok. 1485 r., Kremnica. 18. Ok. 1486 r., Kremnica. 19. Ok. 1486 r., Kremnica. 20. Ok. 1486 r., Kremnica. 21. Ok. 1488 r., Kremnica.

            W Polsce dukat węgierski był w powszechnym użyciu przy większych transakcjach i uzyskał status miernika wartości. Z czasem ustalił się stosunek dukata do grosza obliczeniowego, realizowanego w drobnej polskiej monecie. W pierwszej połowie XIV w. dukat wart był 14-15 groszy w denarach.

           W miarę pogarszania się jakości polskich monet, ale i ogólnych zmian relacji złota do srebra, cena złotej monety rosła, przekraczając wartość 20 groszy pod koniec XIV w. i osiągając 30 groszy w wiek później.

            Ta właśnie suma trzydziestu groszy obrachunkowych, realizowana najczęściej w półgroszach, utrwaliła się jako miara wartości jednego dukata i otrzymała nazwę – złoty polski. Tak więc pierwszym polskim złotym – stał się niejako węgierski floren.

Dukaty Władysława II (1490-1516): 1. Z lat 1495-1499, Hermannstadt. 2. Z ok. 1500 r., Hermannstadt. 3. Z ok. 1501 r., Nagybánya. 4. Z ok. 1501-1502 r. ,mennica Kremnica. 5. Datowany: 1512 r., Kremnica. 6. Z 1516 r., Kremnica.

Dukaty Ludwika II (1516-1526) z mennic w Kremicy, Hermannstad i Nagyszeben.

Dukaty Jana Zápolya (1526-1540) z mennic w Kremnicy, Sibiu i Klausenburgu (węg.: Kolozvár; dziś Cluj-Napoca/Kluż-Napoka w Rumunii).

            Złoty polski jednak dość szybko przestał odpowiadać wartości dukata i wtedy, dla odróżnienia, prawdziwą monetę ze złota zaczęto nazywać czerwonym złotym, zespół zaś drobnych monet bilonowych, składających się na 30 groszy obrachunkowych był nadal złotym polskim. Później, kiedy pojawiły się w Polsce monety groszowe, każde 30 groszy nazywano krótko złotym.

            Skąd się wziął „czerwony” złoty? Do dukatów węgierskich dodawano miedzi, zamiast srebra, wobec czego złoto węgierskie było bardziej „czerwone” od zachodniego.

Śląskie złoto

            Pod koniec XIII w. zaczęto wydobywać dość pokaźne ilości złota również na Śląsku. Złoża zlokalizowane były w okolicach Lwówka Śląskiego, Legnicy, Bolesławca, zwłaszcza w dolinie Kaczawy, a także pod Złotoryją, Wądrożem i Mikołajewicami oraz w okolicach Złotego Stoku. Złoto pozyskiwano, wypłukując rzeczne piaski. Kruszono też żwiry i skały, a następnie wypłukiwano z nich złoto. Szacuje się, że z jednej tony piasku i skał otrzymywano od jednego do dwóch gramów złota.

            Uzyskiwano przy tym dość wysoką próbę (0.875), tak, że ów produkt bez żadnej obróbki mógł uczestniczyć w handlu. Grudki złota miały wielkość nie większą od ziarenek piasku i najchętniej wymieniano na nie miejscowe denary, by następnie eksportować złoto na Zachód, szczególnie do skarbca papieskiego, w ramach świętopietrza. 

           Domagano się też niekiedy opłacania czynszów „złotym piaskiem”. W należących do Biskupstwa Wrocławskiego Głuchołazach ustalono podatki w wysokości trzech „złotych denarów” od łana ziemi i jeden „obol złota” od działki budowlanej. Chodzi tu o jednostki wagowe złota: trzy denary złotem, to około 2,4 g, a obol, to 0,4 g złotego piasku. Biskupi wrocławscy znani byli wtedy z restrykcyjnej polityki fiskalnej.

            Z biegiem czasu zaczęto przetapiać złoto i sporządzać bryłki, sztabki lub placki – znacznie wygodniejsze w transporcie. Podczas topienia można też było zarówno uzyskać wyższą próbę poprzez rafinację, jak i niższą – dodając miedzi. 

           W roku 1321 organizacja produkcji złota musiała być już na wysokim poziomie, skoro książę legnicki Bolesław III (1312-1342) uzyskał od cesarza prawo bicia złotych monet. Do ich produkcji doszło dopiero za panowania w Legnicy jego syna, Wacława I (1342-1364) około roku 1345. Impulsem do działania stało się odkrycie nowych złóż złotonośnych piasków w Mikołajewicach, na wschód od Legnicy.

            Z piasków tych pozyskiwano ponad sto kilogramów złota rocznie. Ta wielkość powodowała, że zorganizowanie mennicy stało się opłacalne. Rocznie można było wybić prawie 30 000 florenów. Organizację produkcji powierzono znawcy tematu z Florencji, Anastasio Venturiemu. Florentyńczyk utworzył w Legnicy odrębną od książęcej mennicę przy ul. Piekarskiej.

            Floren legnicki naśladował wiernie swego protoplastę z Florencji, zachowując jego standard wagowy i jakość złota. Legenda awersu brzmiała: WENCESL[aus] DVX P[rimus]; na rewersie obok głowy świętego Jana – mały orzeł śląski.

Floreny legnickie Wacława I, ok. 1345-1364.

            W początkowym okresie produkcja florenów legnickich była bardzo wydajna. W roku 1351 mennicę wydzierżawiło od księcia miasto, by w ten sposób pokryć długi Wacława. Ale jeszcze przed śmiercią księcia miasto musiało zaniechać produkcji ze względu na wyczerpanie się złóż złotodajnego piasku. Tak więc książę wiedział, co robi. Jednak i tak kroniki podają, że biedak „umarł w nędzy”.

            Wdowa po nim, Anna (Anna Těšínská 1364-1367) wznowiła produkcję florenów w bardzo ograniczonym zakresie. Unikatowe dziś floreny Anny zachowują tradycyjny rewers, ale obok głowy świętego Jana, zamiast śląskiego orła mają czeskiego lwa, natomiast na stemplu awersu umieszczona jest legnicka tarcza herbowa z legendą: ANNA DVCISSA LEGNICZEN[sis]. My możemy przedstawić tylko rysunek tej monety.

Floren legnicki Anny, wdowy po Wacławie I.

            Kolejna złota moneta, dukat, powstała w księstwie legnicko-brzeskim dopiero w roku 1543 za panowania księcia Fryderyka II:

Fryderyk II (1499-1547), dukat 1543, mennica Legnica, Ø 21 mm, 3,42 g. Av: +FRIDERI· D· G· DVX· SLESI· LEG· BRE (Fridericus dei gratia dux Silesiae, Lignicensis (et) Bregensis – Fryderyk z Bożej łaski książę Śląska, legnicki i brzeski); Rv: +VERB[um]· DOMI[ni]· MANET· IN· [a]ETERN[um] (Verbum Domini manet in aeternum – słowo Pana trwa na wieki – cytat z 1. Listu św. Piotra, zaczerpnięty z Księgi Izajasza: Verbum autem Dei nostri manet in aeternum – słowo Boga naszego trwa na wieki (Iz 40,8)

            Około roku 1350 druga mennica florenowa powstała w Świdnicy. Nie ma danych na temat jej organizacji, ale z ilości zachowanych świdnickich florenów można wnosić, że skala produkcji była podobna do legnickiej. Wiadomo, że książę fürstenberski Bolko II w roku 1351 wydzierżawił mennicę miastu na dziesięć lat za 300 grzywien groszy praskich, co daje 30 grzywien groszy za rok. A to według współczesnych cen jest równowartością tylko 90 florenów rocznie.

             Nie można sobie wyobrazić, żeby przez dziesięć lat mennica wyprodukowała tylko 900 florenów, bowiem, w nieodległej Legnicy szacunkowa produkcja roczna wynosiła, przynajmniej na początku, 30 000 florenów. Tak więc zysk miasta z tej dzierżawy musiał być oszałamiający. Nie dziwi więc, że miasto wydzierżawiło mennicę na kolejnych dziesięć lat. Ale tu – powtórzyła się historia z Legnicy: złoża się wyczerpały i mennica przeszła wkrótce na produkcję wyłącznie monet srebrnych.

Bolko II (1326-1368), Herzog von Schweidnitz-Jauer, floren z lat 1351-1368; Av.:  BOLCO DVX SL'E (Bolco Dux Silesiae – Bolko książę Śląska); Rv.: S IOHA NNES B (Sanctus Johannes Baptista – święty Jan Chrzciciel) Ø 20 mm, 3,53 g. Egzemplarz ze zbiorów Münzkabinett der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz [https://www.smb.museum/home/]

            Floren świdnicki również powtarza stemple florenckiego oryginału. Na awersie legenda BOLCO DVX S[i]LE[sie] lub BOLCO DVX SWYD[nicensis]. Obok głowy świętego Jana – hełm z dwoma skrzyżowanymi pióropuszami, herb książąt świdnickich lub gwiazda sześcioramienna.

Floreny świdnickie Bolka II, ok. 1350-1362.

            Śląskie złoto w postaci florenów, prawie w całości wędrowało na Zachód. W XIV w. floreny legnickie i świdnickie nie były rzadkością w Nadrenii, w Austrii i Szwajcarii, a także we Francji, w Italii i na Półwyspie Iberyjskim. W skarbach ukrytych w XIV w. znajduje się ich nie mniej niż florenów węgierskich czy czeskich. Monety legnickie otrzymały swoje specyficzne nazwy, po niemiecku: Niclasdorfgulden (od niemieckiej nazwy Mikołajewic – Nicolasdorf.); po włosku: florini di Wincislao.

            W roku 1360 cesarz Karol IV wydał dokument dla Wrocławia, w którym zezwolił miastu na bicie własnej monety złotej. Produkcji tej jednak nie podjęto, a pierwszy wrocławski dukat został wybity dopiero w roku 1517:

            W hrabstwie kłodzkim (Comitatus Glacensis) pierwszego dukata wybił Ulrich von Hardegg (1500-1522), kolejni władcy hrabstwa kontynuowali emisje złotych monet:

Hrabstwo kłodzkie, Ernst von Bayern, arcybiskup Salzburga (1540-1554), dukat 1549, 3,55 g, mennica Salzburg. Av: ERNESTVS D G COMES PALA RHENI V BA DVX – Ernestus Dei gratia Comes Palatinus Rheni utriusque Bavariae dux – Ernest z Bożej łaski hrabia Palatyn Reński oraz książę Bawarii; Rv: MONETA AVREA COMITATVS GLACEN – moneta aurea Comitatus Glacensis – moneta złota hrabstwa kłodzkiego.

            W roku 1510 powstał pierwszy śląski goldgulden Karola I oleśnickiego w księstwie ziębicko-oleśnickim (Münsterberg-Öls).

1. Karol I (1511-1536), goldgulden z 1515 r., mennica Złoty Stok (Reichenstein).
2. Karol I, dukat 1522, Reichenstein.
3. Joachim, Henryk II, Jan & Jerzy III (1536-1558), dukat 1538, Reichenstein.
4. Joachim, Henryk II, Jan & Jerzy III, dukat 1539, Reichenstein.

             W latach trzydziestych szesnastego wieku Polska była jedynym państwem chrześcijańskim, które nie posiadało własnej monety złotej. 16 lutego 1528 roku, król Zygmunt Stary wydał uniwersał, w którym ogłosił, że wybijanie dukatów stało się konieczne dla powagi królestwa. Tak rozpoczął się nowy okres w dziejach pieniądza polskiego. Tymczasem jednak w Europie trwa proces odwrotny – mennictwo złota ulega ograniczeniu, na rzecz srebra.

© 2018-2023 by Jerzy Jarek

Pod tym linkiem:
Część 4. Grube i drobne